CHRISTIAN ANDREAS DOPPLER

Christian Doppler (1803-1853)
29. november: Henda dag í 1803 var tann viðgitni fysikarin og matematikarin CHRISTIAN ANDREAS DOPPLER føddur í tí hábærsliga býnum Salzburg í Eysturríki.
Barndómsheimið hjá Christiani liggur ikki so langt haðani ein annar verðinsgitin salzburgari var føddur, - tað var sjálvur Wolgang Amadeus MOZART.
Christian Doppler var av eini múgvandi steinhøggara-familju í býnum, og ætlanin var, at hann skuldi fara somu yrkisleið, sum forfedrarnir. Men Christian var følin og kroppsveikur líka frá barnsbeini, og sum frá leið, bleiv heilsan hjá Christiani so vánalig, at tað var ikki hugsingur um, at hann kundi arbeiða sum grótmaður.
Í staðin fyri varð hann sendur til teir bestu skúlarnar í býnum, og eftir at hava tikið studentsprógv við frálíkum úrsliti, fór hann á "Polytechnischen Institut" í Wien at lesa fysikk og matematikk. Afturvið hesum fakum studeraði hann eisini filosofi.
Longu í 1829 tók hann akademiskt prógv og gjørdist undirvísingarassistentur á tí sama polytekniska stovninum, har hann hevði studerað.
Í 1835 arbeiddi hann eitt skifti í Prag, sum tá hoyrdi undir tann eysturríkska statin. Hann undirvísti bæði í real- og studentaskúlum í teimum natúrvitskapligu fakunum.
Í 1836 bleiv hann giftur við tí sterku, ambitiøsu og vitugu Mathilde Sturm, sum fekk ómetaliga stóran týding fyri alla hansara tilveru. Hon stuðlaði sínum viðbrekna manni í gerandislívinum, men hon eggjaði honum eisini til at halda fram við sínum vitskapliga arbeiði og teorium, sum leingi møttu sterkari fakligari skepsis frá fleiri kendum européiskum fysikarum.
Í 1841 bleiv hann útnevndur til professara í matematikk og fysikk við "Tann polytekniska Stovnin" í Prag. Hann var íðin granskari í eksperimental-fysikk og skrivaði meira enn hálvthundrað ritgerðir um natúrvitskaplig evni, serliga fysikk og astronomi.
Í 1842 kom høvuðsverk hansara "Über das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels".
Doppler postuleraði, at orsøkin til, at stjørnur høvdu ymiskar linju-skeiklingar í sínum spektri, hevði við teirra ferð at gera.
Jú størri ferð, tær høvdu burtur frá okkum, jú størri var "reyðskeiklingin" í spektrinum.
Teoriin var strævin at prógva fyri LJÓSID frá stjørnum og ljós-bylgjur generelt, tí man hevdi IKKI nóg góð og "skjót" tól til at dokumentera við.
Men hypotesan, sum seinni fekk navnid DOPPLER-EFFEKTIN var skapt, og hon kundi sjálvandi eisini brúkast um ljóð og ljóðbylgjur.
Í 1850 bleiv Doppler útnevndur til professara í eksperimentellari fysikk við universitetið í Wien av Frants Josef, keisara, og tað eydnaðist Doppler við akustiskum royndum at dokumentera Doppler-effektina fyri ljóðbylgjur.
Sjálvt um hann hevði fingið sín slóðbrótandi tanka við astronomiskum stjørnu-eygleiðingum av ljós-bylgju-broytingum í tí veldugu rúmdini, noyddist hann kortini at leita sær inn í eitt beskeðið laboratorium, har hann við "seinum" ljóðbylgjum kom til eitt heilt analogt úrslit, sum prógvaði Doppler-effektina.
Principielt kann hon jú brúkast um allar "bylgju-rørslur".
Nú í tíðini verður Doppler-effektin brúkt í teimum flestu laboratoria, hartil av øllum astronomum, eisini á hvørjum sjúkrahúsi og av ferðslupolitifólki hvønn einasta dag.
Hon er eitt tað hentasta amboð, tá ið vit skullu máta ekstremt smáar broytingar av stórari ferð ella aðrari rørslu.
Astronomar brúka hana til mátingar av ferðini hjá stjørnum og galaksum, harumframt kunnu teir gera ekstremt eksaktar avstands-mátingar til planetir, og eisini frástøðuna millum tær.
Politiið brúkar Doppler-effektina til at máta avstandin til ein bil, sum nærkast. Ljóðskeiklingin slatrar um, hvussu skjótt bilisturin koyrir, Læknar brúka effektina til at máta ferðina av blóðstreymi gjøgnum blóðæðrar, hjartakømur og ymisk onnur organ fyri at analysera ta diagnostisku støðuna.
Í stuttum sigur Doppler-effektin, at frekvensurin av bylgjufyribrigdum hjá ljósi og ljóði varierar eftir ferðini hjá kelduni og móttakaranum; frekvensurin er eisini treytaður av tí medium, sum bylgjurnar ferðast ígjøgnum.
Broyting í LJÓS-frekvensi er ikki løtt at eygleiða í gerandis-degnum, men tey flestu kenna tað fyribrigdið, at LJÓDID frá einum sirenu-bili, sum koyrir framvið okkum, broytist týðuliga, at eftir um bilurin nærkast ella koyrir burtur frá okkum lurtandi móttakarum.
Tá ið keldan kemur tættari til móttakaran, uppfatast bylgjurnar sum STYTTRI enn tær bylgjur, sum keldan útsendir, og móttakarin uppfatar tí ein tóna (frekvens), sum er HÆGRI enn tann reelli frekvensurin hjá kelduni.
Tá ið keldan harafturímóti ferðast burtur frá móttakaranum, tykjast bylgjurnar LONGRI, tá ið tær náa móttakaranum, sum tí hoyrir ein "tóna" (frekvens), sum er LÆGRI enn keldan útsendir.
Christian Doppler bleiv ikki gamal. Í 1853 fór hann sum 49 ára gamal á eina heilsubótar-ferð til Venezia, har hann doyði og eisini er grivin nærhendis San Michele.
Tá í tíðini hoyrdi tann norðasti parturin av Italien undir Eysturríki.
Eftir sín deyða er Doppler nógv fagnaður. Hann hevur fingið bæði stovnar, skúlar, gøtunøvn og ein vitskapsprís í fysikk uppkallað eftir sær.
Á Mánanum er eitt kratur uppkallað eftir honum, og stutt eftir var ein fjallatoppur á Antarktis eisini nevndur eftir honum; - fjallið eitur Nunatak Doppler.
Í 1996 var harafturat ein asteroida uppkallað eftir Doppler.
Tað eru fáir natúrvitskapsmenn, sum hava fingið so stóra praktiska ávirkan á eksaktar mátingar og analysur, sum Christian Doppler. Hann hevði avgjørt uppiborið Nobelprisin, men doyði 50 ár for tíðliga til tess.

JOHANNES DIDERIK van der WAALS

23. november: Henda dag í 1837 var lærarin, fysikarin og nobelprístakarin JOHANNES DIDERIK van der WAALS føddur í Leiden í Hollandi.
Johannes kom frá rættiliga smáum korum og var elstur av tíggju systkjum. Sjálvt um pápin var hondverkari, hevði Johannes Diderik slett ikki hug til handiligt arbeiði.
Hann var egin og inntonktur. - Bæði óvitar og vaksin fólk hildu hann vera ein serling og nakað av einum dagdroymara.
Hann hevði tí lítið samband við sínar javnaldrar, men fekk heldur tíðina at ganga saman við øllum teimum bókum, sum hann kundi fáa fatur á.
Í teimum flestu hollendsku arbeiðarafamiljum vóru slett ikki umstøður til at senda børn til hægri útbúgvingar, so Johannes Diderik slapp ikki á tann lokala latínskúlan, sum var neyðugur forskúli til artium og seinni universitetsstudium.
Men akkurát um hetta mundið hevði Holland eftir týskum modelli fingið eina nýggja og breiðari skúlaskipan, har man kundi taka tað, sum svaraði til eina realeksamiu.
Har slapp Johannes inn og fekk so hollan kunnleika, at hann bleiv "lærlingur" hjá einum lærara, sum undirvísti smábørnum upp til wllivu ára aldur. Har arbeiddi hann sum undirvísingar-assistentur, til hann var blivin átjan ára gamal.
Í 1856 slapp hann afturvið sínum arbeiði at ganga á seminarium, har hann luttók í bæði fakligum og pedagogiskum skeiðum, sum í 1861 kvalificeraðu hann til at undirvísa sum fólkaskúlalærari.
Í 1862 fór hann at ganga til ymisk avanceraði skeið á universitetinum í Leiden sum externur lesandi.
Universitetið hevði innført eina skipan, sum gav externum lesandi rætt til at luttaka í ymiskum skeiðum, uttan formellar atgongu-treytir.
Johannes kundi tó framvegis ikki blíva immatrikuleraður á universitetinum, tí hann jú bæði manglaði studentsprógv og tað almenna dannilsið í klassiskum lærugreinum.
Í 1865 bleiv hann útnevndur til fysikklærara á einum realskúla í Deventer og árið eftir í Haag. Tá var hann blivin giftur og hevði fingið børn, men kortini brúkti hann alla sína avlopstíð til at fylgja alskyns natúrvitskapligum skeiðum á universitetinum í Leiden.
Van der Waals var eftirhondini blivin so kønur í bæði fysikk og matematikk, at hann tráaði eftir einum doktara-heiti í fysikk, og fyrst í 1870´unum kom ein nýggj lóg, sum gav reelt kvalificeraðum fólki rætt til dispensatión frá ymiskum klassiskt dannandi fakum, sum ikki høvdu beinleiðis týdning fyri teirra fakliga kompetencu.
Hetta førdi til, at Johannes van der Waal í 1873 slapp at verja eina doktararitgerd í fysikk um termodynamikk, har hann framsetir sína kendu "tilstandslíkning" um stoffir í gass- ella veskustødu. Hetta arbeidi fevndi mest um hvussu stoffir bera seg at á tilstands-markinum millum gassstøduna og kondensatiónina til vætu. Tad lukkadist honum at definera fyrbrigdid "kritiskan temperatur" og "kritiskt punkt". Tad var eitt risastórt framlop í termodynamiskari analysu.
Van der Waal var inspireradur av Robert Clausius, sum í 1857 framsetti djarvar og revolutionerandi tankar um termodynamikk. Vid at brúka van der Waals líkning og teoriir eydnadist tad natúrvitskapsmonnum í 1898 at finna vesku-tilstandin av brint (hydrogenium) og av helium í 1908.
Van der Waal vídkadi og forbetradi teoriirnar hjá Clausius, og í síni terminologi brúkar hann ord sum "molekylera rúmd" (volumen) og "molekyleran atdrátt" (attraktión). Tá vóru langt frá allir fysikarar og serliga ikki kemikarar samdir um molekyl-teoriirnar. Men van der Waal var nógv ávirkadur av tí eysturríkska fysikaranum Ludwig Boltzmann, sum var kendur fyri sínar molekyleru teoriir og legdi navn til "Boltzmanns konstant".
Van de Waal postuleradi, at molekylir hava atdráttarmegi í stórari frástødu, men verda frástoytt í ekstremt stuttari frástødu. Hann framsetti eisini væl-estimeradar dimensiónir av molekylum og teirra samdrátti. Eftirsum hann er tann fyrsti, sum postulerar, at tad finst ein intermolekylér kraft, verdur hon eftir honum kallad "van der Waals kraft".
Man tosar eisini um tilstandslíkningina hjá van der Waal, um van der Waals-bindingar (dipol-bindingar) og um van der Waals molekyl-radius.
Í 1877 bleiv van der Waal útnevndur til tann fyrsta fysikk-professaran vid tad nýstovnada universitetid í Amsterdam, har hann arbeiddi, líka til hann legdi frá sær sum 70 ára gamal. - Tad var eitt satt bragd fyri ein eksternan studerandi, sum ongantíd hevdi fingid sína studentareksamiu.
Sum fyrilestra-haldari var hann hildin at vera turrur og sera pedantiskur at lurta eftir, hóast hann tann fyrra partin av sínum lívi hevdi arbeitt sum barnaskúla-lærari.
Johannes van der Waal bleiv tídliga einkjumadur, tí konan doydi rættiliga ung av tuberklum. Eftir tad brúkti hann næstan alla orku og alla sína frítíd uppá at hjálpa sínum módirleysu børnum gjøgnum tilveruna, so hann hvørki skrivadi ella granskadi í meira enn tíggju ár.
Men hann var kortini blivin internationalt kendur og fekk ein hóp av prísum og ymsari vidurkenning, bædi í Hollandi og adrastadni.
Í 1910 fekk hann Nobelprísin fyri síni termodynamisku avrik vid tilstands-líkningum.

STUTTSKYGDUR AUKTiÓNS-POLITIKKUR

 Tá ið man var ungur og hoyrdi um, at tað stóð so illa til hjá fólki ella fyritøkum, at man valdi at realisera síni virði á eini auktión, var mikil harmur, og man hevði sera ilt av teimum, sum vóru SO ILLA komin fyri, at tey noyddust at velja hesa beisku og eirindaleysu leiðina.
Man hoyrdi aldrin um fólk, sum hildu auktions-tiltakið vera nakra góða loysn, men bara eina syndarliga og desperata neyðloysn..
Summi komu enntá so illa fyri, at tey noyddust á tvingsuls-auktión.
Tey flestu vistu jú væl, at auktión er BARA fyri tey ovur-ríku, tey sterku og tey, sum hava fúsar strámenn sum umboð fyri sínar kapital-interessur.
Men nú hava fólksins og landsins oddamenn, UTTAN at vera noyddir ella tvingaðir til tað, valt henda ótrúliga brutala formin fyri útsølu av landsins ognum.
Tað má sigast at vera ein ynkiligur útvegur, tí nú vera tað bara pengarnir, sum avgera HVØR, ið fær tey bestu fiskiloyvi og tey mest lukrativu økini at fiska í.
Landið er ikki í nakrari tvingsuls-støðu, sum noyðir føroyingar til ein so fantasileysan útveg sum auktión ella uppboðssølu, sum teir eufemistiskt kalla avreiðingina fyri at fáa hana lættari ígjøgnum.
Harafturímóti er fiskivinnu-ministeriið í eini intellektuellari tvingsuls-støðu, tí teir mangla talent og teir hava onga konstruktivar loysnir. Men teir skammast við at erkenna tað.
Tessvegna hava teir forelskað seg í AUKTIÓN, sum sjálvt teir ráu despotarnir í Tí gamla Rómararíkinum hildu vera ein ússaligan, mannminkandi og tann allarsíðsta desperata útvegin.
Ein og hvør fiska-kvotuskipan er betri og nógv rættvísari enn nøkur auktión, sum bara førir til ótespuliga spekulatión!
MERIT-METINGAR
Tann besta skipanin vildi sjálvandi verið stýrd eftir merit-metingum, sum analyseraðu umsøkjararnar eftir kunnleika og øðrum kvalifikatiónum. Ein nevnd av fakfeløgum, reiðarafelag og løgtingsvaldum álitisfólki áttu at kanna allar forútsetningar, sosum standin av fiskiførum, veiðu- og framleiðslukapacitet og ikki pengapungin hjá teimum, sum innsendu umsóknir um fiskiloyvi. Tað hevdi verið nógvar ferðir meira rættvíst, enn einhvør auktión.
So einfalt er málið, men landsins ovastu fiska-heilar hava fingið tann tvangstanka, at alt, sum hevur við fiska-kvotur og umsóknir at gera, skal loypast um. Annars missa teir prestigu og "alt fer í fisk".
Tessvegna er hetta vitleysa Monte Carlo-uppskotið hjá toska-ministaranum komið via eina stak undarliga ad hoc nevnd, sum hevði fingið eina bundna uppgávu til at barsla nettup við tí auktions-uppskotinum, sum toska-ministarin vildi hava.
Vit mugu hopa, at oddafiska-ministarin besinnar seg og sær, hvussu langt burtur frá øllum socialum rættvísi eitt auktións-uppskot er.
Skilagott skipaðar kvotur eru ikki socialisma, og sjáldan socialar, men tær eru nógvar ferðir meira rættvísar enn einhvør auktión, sum bara er skyld við ráa, harðrenda og kyniskt spekulativa kapitalismu. Hon gagnar tí mest grádiga einstaklinginum og slett ikki fjøldini!
Ófatuligt, at ein fyrrverandi salonkommunistur, sum okkara fiska-ráðharri er farin at fríggja við so brutalari kapitalismu, sum beinleiðis útsølu og naivari avreiðing av landsins ognum til tann hægstbjóðandi matadorin.

DANIEL BERNOUILLI

Daniel Bernoilli (1700-1787).

8. februar: Henda dag í árinum 1700 var matematikarin, fysikarin, medicinarin og botanikarin DANIEL BERNOUILLI føddur í Groningen í Hollandi. Annars kom tann franskt-talandi familjan upprunaliga úr Antwerpen í Belgien.
Daniel var ikki meira enn 5 ára gamal, tá ið familjan flytti til Schweiz, tí pápin, Jóhann (Jean) Bernouilli hevði fingið starv sum professari í matematikk við universitetið í Basel.
Jóhann (Jean) Bernouilli avloysti beiggja sín, Jákup (Jacques) Bernouilli í lærustólinum í Basel.
Tann legendariska BERNOUILLI-familjan aldi í fleiri ættarlið heilt fram til okkara dagar ein heilan skara av akademiskum flogvitum, sum næstan øll fingu hug til at studera tey natúrvitskapligu fakini, - tó blivu nøkur av teimum arkæologar og arkitektar, meðan onnur blivu juristar.
Bæði pápi Daniel, Jóhann (Jean) og pápabeiggin, Jákup (Jacques) vóru akademiskir úrmælingar, beinleiðis matematisk geni og korresponderaðu alt lívið við matematisk stórmenni sum L´Hopitale og G. F. Leibnitz og høvdu saman við teimum loyst fundamentalar knútar og subtilar uppgávur í tí kompliceraðu infinitesimalrokningini við imponerandi elegancu og raffineraðum vitbrøgdum. Teir avrikaðu eisini stórverk við at útbyggja og víðka møguleikarokningina hjá Blaise Pascale.
Men sjálvt í tí akademiska umhvørvinum trívist nógv faklig avindsjúka, so av ymsum smáttskornum trætum og vitskapligari jealousi sótu pápin og pápabeiggin hjá Daniel ikki væl um sátt, og teirra eftirmæli er eitt sindur dálkað av, at báðir líka til tað síðsta niðurgjørdu hvønnannan og slett ikki vildu viðurkenna arbeiðið hjá hvørjum øðrum. Allarhelst hava báðir viðhvørt plagierað hvønnannan, og kanska hava teir lænt frá Leibnitz eisini, men Leibnitz var vinmaður við báðar og vildi ongantíð døma í tí hvøssu brøðratrætuni.
Ein stórur partur av tí akademisku verðini í Europa visti um stríðið millum Bernouilli-brøðurnar, men tað vóru tey allarfægstu, sum høvdu intellektuellar forútsetningar fyri at fylgja við ella døma í tí sofistikeraðu natúrvitskapligu hólmgonguni millum matematikk-risarnar.
Men hesin fakligi bardagi kulmineraði, áðrenn Daniel var blivin vaksin. Tann eldri beiggi Dánjal, sum æt Nikolaus, var eisini matematikari, so tann blaðungi Dánjal behøvdist ikki at fara í nakran barnaskúla; hann fekk nóg holla heimaundirvísing í øllum matematiskum fakum frá pápanum og beiggjanum.
Men tá ið Dánjal var blivin tilkomin, fór hann kortini á universitetið í Basel at studera, og seinni las hann á universitetunum í Heidelberg og Strassbourg. Skjótt blivu bæði hann og Nikolaus kendir millum fakmenn um alt Europa, sum sjáldsama talentfullir natúrvitskapsmenn.
Daniel var av góðum fakligum bergi brotin, men eisini av stoltum og forfeingiligum fólki. Tað gav at bíta, tá ið hann og Nikolaus sum vaksnir menn fakliga argaðu hvønnannan rættiliga harðliga viðhvørt . Teir settu hvørjum øðrum "paradoksalar" matematiskt/fysiskar uppgávur við døgurðaborðið, so tann eftirspurdi næstan ikki unti sær matnáðir. Men verri var, at pápin, tá ið hann á gamalsaldrinum ikki longri kundi stríðast við beiggja sín, bleiv ótrúliga paranoidur og smáligur móti soninum og legði sonin undir at hava stolið tankar og matematiskar útrokningar frá sær. Tað forpestaði viðurskiftini millum teir gløggu, men forfeingiligu og stoltu feðgarnar. Eftirsum Jóhann fór so illa við soninum, Dánjali, er nógv, sum týðir uppá, at hann í síni tíð kann hava gjørt Jákupi, sínum eldra beiggja órætt.

Dánjal, Nikolaus og eitt systkinnabarn teirra, sum var navnabróðir til Nikolas hoyrdu altso til eina heilt sjáldsama vituga, men eisini intriganta og hevndarsama ætt (eitt dynasti) av genialum akademiskum natúrvitskapsfólki.
Í tí matematiskt/fysisku-søguni eru Bernouilli-menninir mettir ájavnt við matematikk-gigantar, sum Descartes, Leibniz, Euler og Riemann; -og ovurhonds nógv teknisk og teoretisk fyribrigdi eita eftir Bernouilli-familjuni.
Sjálvt um Daniel hevði medicin sum høvuðsfak, studeraði hann eisini biologi, oceanografi, hydrodynamikk, aerodynamikk, møguleikarokning og astronomi.
Tey matematiskt/fysisku avrik hansara, serliga í teimum praktisku fakunum hydrodynamikki og aerodynamikki, vóru avgerandi teoretisk framlop, sum fingu stóran praktiskan og tekniskan týdning. Hann kortlegði og analyseraði minutiøst øll streymviðurskifti og allan atburð hjá streymi í vatni og luft, og tað førdi til nakrar fundamentalar fysiskar lógir, sum tá virkaðu paradoksalar, men sum allir teknikarar skullu kenna í dag.
Daniel Bernouilli er tann fyrsti, sum ger fakið hydrodynamikk til eina serstaka vitskapliga disciplin.
Tað er rættiliga kuriøst, at hetta fakið, sum hevur ovurstóran týdning fyri alla skipabygging, er skapt í Schweiz, har tann maritima avbjóðingin skuldi verið rættiliga avmarkað, sjálvt um tað kortini sigla skip líka niðan til Basel eftir Rínánni.
Við tað, at beiggjarnir, Dánjal og Nikolaus fakliga skaraðu framúr, meðan teir enn vóru heilt ungir menn, varð longu í 1724 sent boð eftir teimum úr Skt. Petersburg, har teir fingu til uppgávu at uppbyggja eitt russiskt natúrvitskapligt fakultet, sum ikki skuldi standa aftanfyri centraleuropéiskar lærustovnar.
Trý ár seinni kom eitt annað matematiskt flogvit til býin við Neva. Tað var universalbegávilsið Leonhard EULER, sum bleiv verandi í Skt. Petursborg í nógv ár.
Brødurnir fingu ikki heilsugóda lagnu í Ruslandi. Nikolaus doyði av sterkari influenzu, og Dánjal, sum heldur ikki treivst í tí kalda veðurlagnum, vendi heimaftur til Basel eftir 8 ára tænastu í Ruslandi.
Tá ið Dánjal kom heimaftur til Basel, hevði hann saman við Euler givið Ruslandi eina matematiska positión, sum teir hava hildið síðani.
Hann gjørdist í 1733 professari í medicini og fysikk við sítt gamla universitet í Basel, og tað starvið røkti hann restina av síni ævi.
Ein stórur partur av hansara arbeiði vóru djarvar empiriskar royndir í fysikk, har hann eftirkannaði avant-garde-teoriir, sum flyttu fysikkina risalop frameftir. Hann doyði í 1782.
Eftir hvat kønir menn í matematiskari søgu halda seg vita, hevur eingin einkult familja fostrað so nógv flogvit nakrantíð, hvørki fyrr ella seinni, sum BERNOUILLI-ættin gjørdi.

BORIS PASTERNAK

Boris Pasternak í 1934 (Wikipedia)
10. februar: Henda dag í 1890 var tað umstrídda russiska skaldið, umsetarin og nobelprísvinnarin BORIS PASTERNAK føddur í Moskva.
Hann var av jødiskari ætt, sum var blivin heilt assimilerað, tí tey høvdu latið seg doypa og blivu konverteraði til kristna trúgv. Boris fekk holla skúlagongd og vaks upp í sera stimbrandi musiskum umhvørvi í einum borgarligum valaheimi, sum gav honum tryggar umstøður, sjálvt um familjan ikki beinleiðis var rík. Tey hoyrdu avgjørt til ta intellektuellu yvirstættina í Moskva.
Pápin, Leonid Pasternak var málari og professari við Kunstakademiið í Moskva; hann var eisini vinmaður við og stórur beundrari av tí verðinskenda skaldinum Leo TOLSTOY og hevði fleiri ferðir illustrerað bøkurnar hjá tí idealistiska stórskaldinum.
Mamma Boris, Rosa Kaufmann var ein rættiliga kendur koncert-pianistur. Tað pasternakska heimið var nógv vitjað av musiskum intellektuellum, sum t.d. komponistunum Skrjabin og Rachmaninoff.
Boris hevði góðan hug til eina musikk-karrieru og hevði spælt klaver, síðani óvitaárini, men hann hevði ambitiøsar ætlanir um at blíva virtuosur musikari.
Hann slapp eisini lættliga inn á konservatoriið í Moskva, men eftir stuttari tíð á konservatoriinum, har kappingin var jarnhørð, gavst hann, tí hann kortini ikki helt, at hann hevði nóg stórt talent sum solistur.
Í staðin fyri fór hann í 1910 til Tysklands at lesa filosofi við tað kenda protestantiska universitetið í Marburg, (Marburg universitet frá 1527 var tað fyrsta týska universitetið, sum IKKI var katólskt), har hann serliga studeraði Immanuel Kant, og meðan hann dvaldist har, fekk Boris Pasternak hug og dirvi til at royna seg sum yrkjara. Tann poesi, sum hann legði úr hondum, áðrenn Tað Fyrsta Verdinskríggið var rættiliga slóðbrótandi og sofistikerað, næstan esoterisk, og yrkingarnar vóru skrivaðar á einum máli, sum næstan bara ein russisk akademisk elita kundi forstanda.
Men yrkingarnar hjá Pasternak fingu kortini varandi týdning fyri seinni russiskan lyrikk. Kendasta savnið frá hesi periodu er "Systir mín, Lívið"
Pasternak kom heimaftur til Ruslands í 1914, og tá ið revolutiónin begynti í 1917, bleiv hann í fyrstani ikki sørt hugtikin av teimum væltalandi sovjettisku retorikarunum.
Sjálvt um meginparturin av familjuni og vinum hansara valdu at rýma vestureftir, valdi Boris Pasternak at blíva í tí revolutionera Sovjet-Ruslandi.
Pasternak var fyrst naivur beundrari av Vladimir Lenin, og helt hann vera idealist eftir mynstri frá Tolstoy, og Boris lat seg eina tíð tøla av proletar-poesi og turrgeldari socialrealismu, akkurát sum social-skaldið Majakovskij.
Hann royndi við vilja at skriva eitt einfalt gerandismál, sum annars lá rættiliga fjart frá prátingarlagnum í hansara elitera stórbýar-miljø. Hann "noyddist" beinleids at snobba "niðureftir" eitt skifti fyri at tekkjast tí revolutionera sovjettvaldinum.
Men eftirhondini, sum tann eirindarleysa revolutiónin perverteraðist, alt meðan censurur og politisk kynisma tók valdið í gerandisdegnum, ógvaðist Pasternak yvir órættin, og tá ið Stalin fekk ræðið, tagnaði Pasternak og skákaði sær næstan heilt undan skriving ella støðutakan . Siðst í 1920´unum koncentreraði hann seg meira um umsetingararbeiði, heldur enn sonevndan "revolutioneran" skaldskap.
Hann týddi Goethe, Schiller og Shakespeare til eitt elegant russiskt mál, sum avgjørt ikki var sovjettpolitiskt ella socialrealistiskt, men klassiskt og "individualistiskt".
Hann visti væl, at Stalin og tað paranoida censurvaldið høvdu hann javnliga í eygnakrókunum og mistonktu hann fyri at vera "óálítandi" individualist og slett ikki nóg revolutioneran.
Meðan fleiri av bestu vinmonnunum hjá Pasternak blivu fyribeindir ella sendir til fangalegur í Sibirien, so lukkaðist tað Pasternak at sleppa undan beinleiðis deportatión, men Stalin seigpíndi hann við politiskum nervakríggi, sosum ymsum kryptiskum boðum ella óvæntaðum telefonsamrøðum, har despoturin gav skaldinum kaldasveitta og paranoia.
Pasternak ræddist Stalin, men yvirfyri vinfólki, sum hann leit á, vágaði hann sær at umrøða Stalin sum eitt bølmenni og samanbera hann við Adolf Hitler.
Pasternak bleiv stutt eftir Annað Verðinskríggj lagdur undir at hava mis-týtt FAUST hjá Goethe, soleiðis at tað kundi uppfatast sum um Goethe ikki var nóg "progressivur", men fagnaði individualismuni. Tað gjørdi Goethe helst eisini, tí Pasternak hevði ikki broytt eitt komma í sjónleikinum. Hann hevði týtt Goethe so orðarætt, sum tað bar til.
Hví Pasternak ikki bleiv fongslaður, er framvegis ein gáta, men teir politisku litteratur-fútarnir fongslaðu hjákonu hansara, OLGU IVINSKAYA í staðin fyri, og teir píndu Olgu fyri at finna fram til okkurt pikant ella politiskt loyndarmál um skaldið. Pasternak var tvær ferðir giftur, men tað var journalisturin Ivinskaya, sum var hansara stóri kærleiki
Longu í 1940´unum var Pasternak so internationalt umhildin sum skald, at hann bleiv fleiri ár nevndur sum nobelkandidatur í litteraturi í Stockholm, m.a. beint eftir Kríggid, men tá hevði Pasternak enn ikki gjørt seg lidnan við sítt litterera høvuðsverk, "Doktor Zhivago".
Handritið til hetta megnarverkið bleiv ikki liðugt, fyrr enn í 1956.
Hann hevði skrivað nøkur brot av bókini í sínum ungu árum, men hann skrivaði tað mesta av henni í árunum frá 1945 til 1956. Bókin er ein personlig humanistisk uppgerð við ta brutalu kommunistisku revolutiónina og ta rationelt stálsettu, men einsrættandi og eindimensionalu kollektivismuna, sum næstan ikki loyvir ella tolir individuellan "luksus", sum toleransu, "irrationelt" "óproduktivt" kærleikslív ella banal menniskjanslig følilsir.
TANN OVURSTÓRA & HYSTERISKA NOBEL-GØLAN
Tað hevði líka síðani Revolutiónina verið heilt gott samband millum Tann italienska Kommunistaflokkin og Sovjettvaldið, so um várið 1956 eydnaðist tað einum italienskum kommunistiskum journalisti at sleppa inn í afturlatnar russiskar cirklar og fáa innlit í ta littereru submentanina í tí russiska høvuðsstaðnum.
Hann hevði frá sínum italienska forleggjara í Milano, Giangiacomo FELTRINELLI, sum eisini var kommunistur, fingið sum uppgávu at finna fram til nýggjari russisk talent ella sovjettiskar bókmentir, sum vóru verdar at útgeva vestanfyri.
Tað vardi ikki leingi, so frætti tann forvitni italienski journalisturin um handritið til "Zhivago", sum Pasternak ikki var sloppin at útgeva í Sovjetsamveldinum. Italienarin legðist ikki á boðini, men fór alt fyri eitt út at vitja Boris Pasternak privat.
Vegna Feltrinelli beyð hann so Pasternak útgávurætt á forlagnum í Milano, hvis tað bar til at fáa handritið smuglað vesturum og líka til Italien.
Í fyrstani hvepti Pasternak seg við uppskotið, men so ernaðist hann og helt brosandi fyri, at tiltakið nokk vildi føra til, at hann skjótt bleiv eksekveraður við skjóting.
Tann stálsetti Feltrinelli fekk manuskriptið, og hann fortaldi fyri tí bilsnu internationalu blaðverðini um sensatiónina við Zhivago, sum bleiv ein tann mest viðgitna litterera hendingin nakrantíð.
Eftir hetta begynti ein tann størsta politiska skandalan í allari litteratur-søguni. Tað bleiv frá sovjettiskari síðu lagt sterkt politiskt trýst á bæði forlagið og forleggjaran, sum bleiv blakaður út úr Tí italienska Kommunistaflokkinum.
Sovjetvaldið sendi fleiri sendinevndir til Milano fyri skiftivís at bøna og hótta, men Feltrinelli lat seg ikki vika.
Í allarsíðstu løtu fingu sovjettiskir myndugleikar trýst Pasternak til at senda eitt telegram, har hann bað tað italienska forlagið um at steðga bókini.
Men Pasternak fekk umvegis dementerað hesi boðini, so bókin kom kortini út, og hon bleiv ein tann størsta bóka-succes nakrantíð. Hon kom í handlarnar í Italien 1957 fyrst á russiskum, og stutt eftir á italienskum.
Feltrinelli seldi rættindini til 18 ymisk mál, og hann gjørdist rættiliga skjótt milliarderur. Teir sovjetrussisku fundamentalistisku kommunistarnir høvdu jú sjálvir syrgt fyri tí stupidu boomerang-reklamuni.
Vit, sum vóru ung heystið 1958 minnast væl hesa skandaluna, sum eitt tað mest groteska politiska teatur nakrantíð.
Tær paranoidu og hysterisku hat-kampagnur, sum blivu førdar frá kommunistiskari síðu við sjálvum Khrustjev á odda móti øllum Vesturheiminum, fóru heilt yvir gevind. Eina serliga grova og hatifulla kommunistiska breiðsíðu fingu teir norrønu javnaðarflokkarnir, tí Nobelprísurin var svenskur og stjórnin socialdemokratisk.
Kommunistiskir flokkar vestanfyri demonstreraðu og hildu hat-fundir móti Nobelnevndini, sum teir kallaðu fyri keyptar og fjarstýrdar antikommunistiskar lakajar
Okkara "egnu føroysku sovjettisku avleggarar" høvdu heldur ikki nógv tamarhald. Vit minnast ógvuliga væl enn teirra hatska orðalag í teimum døgunum og gjøgnum øll trýssini, har serliga FRAMA-menn herjaðu á sonevndar sovjettrussiskar systemkritikarar, líka frá skaldinum Pasternak til atomfysikaran Sakharov.
Teir umrøddu beinleiðis Pasternak sum ein kriminellan brotsmann, sum átti at verið fyribeindur í onkrari Gulag-legu.
Eftir føroyskum "ørindadreingja"-tykki var Pasternak ein borgarliga dekadentur maður, sum valdi privat tveysemi fram um tann brølandi, fjarstýrda og kyklopiska massakulturin!
Tað søguliga kuriøsa og tragikomiska er bara tað, at meginparturin av hesum avstumpaðu sovjett-kommunistisku lakajum, sum enn eru á lívi, finna vit í dag á teimum ovastu rókunum í okkara republikanska nationalist-umhvørvi. Teir vóru reelt føroyskir littererir kollaboratørar hjá KGB.
Men í dag sita hesir politisku hyklarar lýggir, bretta sær púra SKAMMLEYST á og spæla " sakligir humanistar", meðan teir í 1957/58 allir vóru kompromisleysir brutalir meinings-tyrannar, sum ALDRIN vildu ella KUNDU debattera nakað, UTTAN fyrst at hava spurt Ovasta Sovjett í Kreml, hvat teir skuldu meina ella tonkja.
Teir svínaðu ikki bara Pasternak og Sakharov út, nei systemkritikararnir, skaldini Daniel og Sinjavskij, sum báðir bóru børuna hjá Pasternak, blivu eisini regluliga hunddálkaðir av okkara fjarstýrdu salon-kommunistum, tí skaldini ikki vildu lúta fyri tí sovjettiska bølmannavaldinum. Teir kallaðu okkum norrønu socialdemokratar fyri svíkjarar og klassafíggindar.
Tað bleiv annars flent at sovjett-politiskt heilavaskaðum fólki, sum messandi søgdu: "Eg havi IKKI lisið bókina hjá Pasternak, men eg fordømi hana hart!"
Men tann famøsa Pasternak-skandalan var ENN ikki liðug! Heystið 1958 fekk Boris Pasternak endiliga Nobelprísin í litteraturi, og tað var primert fyri Doktor Zhivago, men nú vísti Sovjetvaldið seg aftur frá tí mest ússaligu og óklæðiligu síðuni.
Teir noktaðu Pasternak at fara til Stockholm eftir prísinum, og seinni noyddu teir hann til at FRÁSIGA sær Nobelprísin.
Hann var ræðuliga ólukkuligur um tað. Sonur hansara helt, at tað var ein meginorsøk til, at Boris Pasternak næstan misti lívshugin og doyði í mei mánaði 1960 sum ein púra desillusioneradur og vónsorlaður maður.
Burtursæð frá ortodoksum kommunistum og øðrum politiskum óruddi, syrgdi øll tann civiliseraða verðin, tá ið deyðsboðini komu.
"Brotsgerð" hansara var bara tann, at hann prioriteraði tann menniskjansliga, individualistiska og "irrationella" kærleikan hægri enn ta brutalu kollektivismuna og tann glerkalda socialrealistiska massakulturin.
Fáur hevur betalt størri prís fyri síni privatu følilsir og sínar sakleysu setningar!

LUDWIG EDVARD BOLTZMANN

Ludwig Boltzmann (1844-1906)
20. februar: Henda dag í 1844 var matematikarin, fysikarin og filosoffurin LUDWIG EDVARD BOLTZMANN føddur í Wien í Eysturríki. Pápi hansara var embætismaður og var tí fleiri ferðir flyttur til aðrar eysturríkskar býir at arbeiða.
Ludwig fekk tí næstan allan sín skúlalærdóm við heima-undirvísing, líka til hann sum knapt 11 ára gamal slapp inn á gymnasium í Linz. Hann hevði ikki nógvar spælibrøður í óvitaárunum, men tosaði næstan bara við vaksin fólk, serliga við pápa sín.
Hetta búnaði drongin áðrenn tíðina, men hann var eitt sindur socialt skerdur. Pápin doyði, meðan tann gamalklóki Ludwig bara var 15 ára gamal: Tað tók dronginum ógvuliga fast, tí feðgarnir vóru blivnir intellektuelt ógvuliga nærknýttir til hvønnannan.
Mamma Ludwig var av sera ríkum fólki, so sjálvt um forsyrgjarin doyði, orkaði hon at fíggja skúlagongdina hjá soninum, sum helt fram við sínum lesnaði.
Ludwig var spakur og beskeðin, men annars av bæði kenningum, lærarum og næmingum hildin at vera óvanliga væl begávaður.
Hansara interessur vóru natúrvitskapligar, hóast studentaskúlin í Linz favoriseraði tey musisku og humanistisku fakini. Tað er annars kuriøst, at tann blaðungi komponisturin Anton Bruckner var sang- og klaverlærari hjá Ludwigi Boltzmann.
Í 1863 tók Ludwig studentsprógv við sera góðum úrsliti. Sama árið kom hann aftur til Wien at lesa matematikk og fysikk við universitetið har. Í 1866 gjørdist hann doktari í bæði fysikk og filosofi.
Ein av teimum fyrstu ritgerðum hansara var: „Über die Grundprinzipien der mechanischen Wärmelehre“.
Hann bleiv tíðliga hugtikin av tí kenda fysikaranum Robert CLAUSIUS, sum í 1850 hevði framsett teir tveir viðgitnu høvuðssetningarnar í termodynamikki, har serliga entropi-fyribrigdið hugfangaði Boltzmann. Hann ivaðist ikki í, at tað skuldu molekylerar ella atomistiskar statistikk-berokningar til fyri at forklára termodynamikkina, og harvið er hann ein av grundleggjarunum av tí statistisku mekanikkini.
Boltzmann er tann fyrsti fysikarin, sum fær varmalæruna og ta praktisku termodynamikkina til at samsvara við líkningarnar hjá Maxwell.
Ludwig arbeiddi sum docentur á fysikkdeildini við Wien universitet, inntil hann í 1869 bleiv keisarliga útnevndur til professara í fysikk við universitetið í Graz.
Hesi árini í Wien og Graz var hann longu blivin internationalt kendur fyri sína matematiskt/statistisku tilgongd til avanceraðar termodynamiskar energi-berokningar. Men hann hevði als ikki bara fakligan undanvind.
Honum dámdi væl í Graz, men hann støðaðist ikki fakliga og helt, at hann hevði brúk fyri einum meira stimbrandi natúrvitskapligum debatt-umhvørvi, og tí søkti hann um og fekk studning til eina akademiska dannilsisferð í Týsklandi.
Hann fór í 1870 fyrst til Heidelbergar, har hann las hjá Bunsen og Kirchhoff. Síðani fór hann til Friedrich-Wilhelm universitetið í Berlin, har hann arbeiddi hjá Hermann von Helmholtz.
Í 1872 formuleradi hann ta kendu Bolzmann-líkningina, sum forútsigur, hvussu tann statistiski atburðurin verður hjá einari termodynamiskari skipan, sum ikki er í termodynamiskari javnvág. Hetta hevur stóran týdning fyri entropi-berokning, har tað kann ávísast statistiskt, at eingin makroskopisk termodynamisk process er reversibul, men antin statisk ella ir-reversibul.
Ein universal-konstantur, sum gongur aftur í øllum fysiskum berokningum um energi og entropi er uppkallaður eftir honum og eitur Boltzmanns konstantur.
Stødd: k = 1,380658, faldað við 10 í minus 23 J/K.
Tey flestu kenna gasskonstantin R, sum hevur so stóran týdning í varmalæru. Hann fæst við at falda Boltzmanns konstant við Avogadros tali. (Avogadros tal er mongdin av atomum í einum mol av einum substansi).
Í 1873 kom Bolzmann aftur til Wien og fekk starv sum professari í matematikk við sítt gamla universitet.
Hansara statistisku teoriir, sum vórðu bygdar á subtila møguleikarokning fingu tó mangar andstøðingar millum bæði lærdar fysikarar og kemikarar (t.d. Ostwald). Tað sleit uppá hansara psyku at skulla brúka tíð uppá at verja seg móti fakligum álopum.
Hann hevði fleiri ferðir havt anføll av tunglyndi, og tað versnaði nógv gjøgnum tey komandi árini, har hann alsamt skuldi verja síni matematiskt/statistisku sjónarmið móti smáligum fakligum kritikki.
Boltzmann var hektiskur, ótolin og bráur av lyndi, men hann skuldi kortini vera ein einastandandi góður fyrilesari og formidlari av bæði avanceraðum fysiskt/matematiskum og filosofiskum problematikki. Tað var ofta trokan í ymsum auditoria fyri at sleppa at lurta eftir hansara spennandi fyrilestrum.
Í 1875 fór hann aftur til universitetið í Graz, har hann bleiv ovasti leiðari fyri fysikk-deildini har.
Men hann longdist aftur til fak-brøður, sum hann kundi debattera avant-garde-vitskap við. So hann fór skjótt aftur til Týsklands, har hann arbeiddi á fleiri universitetum, fyrst í Berlin, so í München og Leipzig, men hann kom kortini aftur til Wien, har hann eisini er grivin.
Sum tíðin leið, fekk hann fakligan stuðul frá mætum fysikarum, sum vóru kønir í tí „nýggju“ relativistisku fysikkini, t.d. Max Planck og Albert Einstein, sum báðir høvdu stóran ans fyri tí matematiskt/statistisku metoduni hjá Boltzmann
Hann bleiv kortini meira og meira deprimeraður og flýggjaði burtur á langar turistferðir, bæði í Suðureuropa og Amerika. Hann fór eisini drúgvar skipsferðir á Miðalhavinum fyri at sleppa burtur frá gerandisdegnum.
Hóast hann hevði trivist væl sum fyrilesari ex cathedra fekk hann tey síðstu árini so nógvar fobiir og tvangstankar, at hann hvepti seg við at halda fyrilestrar. Hann ræddist katedrið, tí hann onkuntíð hevði mist tráðin mitt í einari tankarekkju.
Hann var fimm ferðir skotin upp til at fáa Nobelprísin, men fekk hann ongantíð. Teir, sum skutu hann upp, vóru m.a. Max Planck og Albert Einstein.
Á eini heilsu-ferð heystið 1906 í Slovenien, nærhendis Triest, sum tá hoyrdi til Eysturríki, bleiv hann so yvirtikin av vónbroti og depressión, at hann hongdi seg.
Tað er eingin ivi um, at hesin geniali natúrvitskapsmaður hevði fingið Nobelprísin, um hann bara livdi nøkur fá ár afturat.
Hann fekk kortini nógvar medaljur fyri sítt vitskapliga arbeiði, meðan hann livdi.
Hann er heiðraður nógv post mortem. Eitt mánakratur og ein asteroida eru uppkallaði eftir honum. Við universitetið í Wien er reist ein risastór standmynd av honum.
Á henni stendur formulin fyri entropi: S = k faldað við ln W, har S er entropi, k er Boltmanns konstantur, ln er tann natúrliga logaritman og W er tann týska styttingin fyri møguleikaeffekt (Wahrscheinlichkeit). .

KONSTANTIN tann MIKLI

Konstantin hin mikli (272-337)
27. februar: Henda dag í árinum 272 var tann romarski keisarin KONSTANTIN tann MIKLI føddur í Naissos, sum lá í tí núverandi Suður-Serbien, einar 80 km eystan fyri markið móti Kosovo.
Hóast pápi hansara, CONSTANTIUS Chlorius, generalur var sendur heilt norður til Britannia í útnyrðingshorninum av Romara-ríkinum, vaks Konstantin upp í tí eystara partinum av Ríkinum í tí núverandi Turkalandi, har hann fekk holla klassiska útbúgving. Pápi hansara, Constantius lat seg skilja frá Helenu, mammu Konstantin, meðan drongurin bara var fýra ára gamal. Tað sigst, at pápin ikki helt Helenu vera av nóg góðum fólki, og tí fekk hann sær eina "mætari" konu, THEODORU, sum eisini gav honum politiskan viðskera, tí hon var keisaradóttir.
Tað lukkaðist Constantius at blíva útnevndur til undirkeisara (cæsar) hjá verfaðir sínum MAXIMIAN, sum var keisari (augustus).
Feðgarnir, Constantius og Konstantin búðu altso ikki saman meginpartin av óvitatíðini hjá Konstantini. men sum 23 ára gamal kom hann kortini vestur til pápa sín, sum tá sjálvur var blivin keisari (augustus) við heitinum Constantius tann Fyrsti og hevði sítt tilhald og skansa í býnum York í Britannia. Mamma Konstantin, sum tíðliga lat seg kristna og doypa, bleiv seinni kanoniserað sum Sankta Helena.
Meðan Konstantin bara var stórur óviti, bleiv Romararíkið av tí stálsetta keisaranum DIOKLETIAN býtt sundur í ein eysturpart og ein vesturpart við hvør sínum keisara (ein augustus); og fyri at vissa seg um loyalitet høvdu báðir keisararnir ein undirkeisara (ein cæsar) afturat sær.
Hetta pragmatiska, men brutala fýramansveldi (tetrarki) innførdi Diokletian í 284, tí tað velduga Ríkið nógvastaðni var í upploysningi við stórum mistreysti, sundurlyndi, religiøsum uppreisnarroyndum, óskili við handli og herviligari inflatión. Diokletian royndi virkuliga at styrkja, effektivisera og reformera Ríkið aftur við sínum robusta, men harðrenda tetrarki-stjórnarlagi. Hann var t.d. tiltikin fyri eirindaleyst at forfylgja og beina fyri kristnum fólki, sum eftirhondini vóru so fjølment, at tey høvdu meiriluta í summum av teimum eystaru lokaløkjunum. Hann helt, at tey kristnu saboteraðu ta romarsku umsitingina.
Sjálvur bleiv Diokletian keisari (augustus) í tí eystara partinum av Ríkinum og hevði Galerius sum undirkeisara (cæsar). Samstundis fekk hann MAXIMIAN, sum sat í Trier vid Moselánna, útnevndan til keisara (augustus) yvir tí vestara partinum. Eftir at Maximian hevði fingið Constantius, pápa Konstantin giftan við dóttir sínu Theodoru, útnevndi keisarin, sum fyrr nevnt, Constantius til sín undirkeisara (cæsar).
Tá ið Konstantin kom yvir til Britannia, stóð pápin mitt í einum ógvisligum stríði við piktarafólkið, og árið eftir varð hann dripin í einum víggi, har sonurin, Konstantin var við.
Hetta drama førdi við sær, at allir soldatarnir spontant kjósadu Konstantin til keisara og eftirfylgjara hjá pápanum. Hetta hendi í árinum 306.
Tann taktiskt hugsandi Konstantin visti væl, at hann vildi fáa nógvar rivalar til keisaratrónuna;. Tað vóru ikki færri enn seks mans, sum kundu hugsað sær keisaratitul, antin sum augustus ella cæsar.
Konstantin fór tí beina leið til Trier, har Maximian, keisari hevdi sína háborg og gifti seg við eini dóttir hansara, sum æt FAUSTA. Hon var systir Theodoru, sjúkmammu hansara.
Í somu atløgu vrakaði hann eirindarleyst, frillu sína MINERVINU, sum hann átti sonin og keisaraevnið CRISPUS við.
Tað gjørdist nú ein hvassur maktkampur millum sjey keisara-evni, so Konstantin mátti telva millum skiftandi viðhaldsmenn. Hann var fyrst útnevndur til undirkeisara (cæsar), men longu í árinum 307 kallaði hann seg av sínum eintingum fremsta keisara (augustus) í Vestur-Ríkinum. Feðgarnir Maximinanus, verfaðir hansara og Maxentius, ein svágur hansara gjørdust skjótt politiskir meginfíggindar hjá Konstantini.
Longu í 310 beindi hann fyri verfaðir sínum, Maximianus, keisara, sum Konstantin helt vera for "ráðaríkan"..
Eftir Diokletians tetrarki-skipan skuldu tað bara vera fýra keisarar, og tí máttu onkrir lúta. Konstantin dugdi væl at telva við skiftandi loyaliteti.
Tað avgerandi slagið millum svágrarnar, Maxentius og Konstantin stóð 28. oktober 312 við Ta vidgitnu Milvisku Brúnna í Rom, har Konstantin vann ein stóran sigur, og Maxentius doydi..
Tað verður fortalt av kristnum søguskribentum, at Konstantin, sum ikki sjálvur var kristin, náttina fyri slagið við Brúnna týðuliga skuldi síggja ein stóran kross á himmalinum yvir Rom, og undir krossinum skuldi orðarætt standa "In hoc signo vinces" (Undir hesum tekni skalt tú sigra).
Nú Maxentius var dripin, ráddi Konstantin yvir meginpartinum av ti vestara Ríkinum, og tí kundi hann venda sær móti teimum eystaru keisarunum, serliga Licinius, sum annars nærmast hevði verið passivt í parti vid honum. Hóast Licinius var giftur við Konstantiu, hálvsystir Konstantin, so eintust hálvsvágrarnir ikki heilt væl. Men teir royndu eitt slag av sameksistensi.
Stutt eftir møttust teir í Mediolanum (Milano) og á tí fundinum fekk Konstantin Licinius at ganga við til at deklamera eitt tolerancu-edikt fyri allar kristnar bólkar í báðum Ríkispørtunum; hetta var eitt kvett hjá Konstantini, tí tey kristnu vóru serliga fjølment í tí eystara Ríkispartinum hjá Licinius. Tolerancu-ediktið frá Milano-fundinum gav fyri fyrstu ferð kristindóminum eitt blátt stempul, so tey kristnu ikki noyddust at krógva seg longur og tordu at koma fram í ljósmála.
Men tann politiska semjan vardi ikki leingi. Longu árið 314 fóru Konstantin og Licinius at stríðast militert. Licinius misti so við og við landaøkir til Konstantin í ymiskum bardøgum; men ikki fyrr enn í árinum 324 varð Licinius endiliga yvirvunnin, og nú ráddi Konstantin einsamallur í øllum Romararíkinum. Tetrarkiið var nú aftur endað sum eitt monarki.
Tann kristna kirkjan hevur síðani róst, fagnað og idealiserað Konstantin, sum bjargarin av kristindóminum og sum tann fyrsta romarska keisaran, sum gav trúarfrælsi til tey kristnu, hóast hann ikki sjálvur var aktivur kristin.
Sjálvandi er hann tann fyrsti keisarin, sum legaliserar kristindómin og steðgar allari forfylging av kristnum fólki, men um tað var av idealistiskum grundum man vera sera ivasamt. Konstantin var realpolitikari.
Hann hevði tó avgjørt stóra virðing fyri teimum kristnu, og harafturat var mamma hansara, HELENA opinlýst trúgvandi kristin.
Eftirtíðin og kristnir søgumenn hava tí givið honum tilnavnið "Tann Mikli".
Hann skipaði í 325 fyri eini verðinskendari synodu í Nikæa, har hann var hjástaddur og helt eina eggjandi verðsliga inngangsrøðu. Síðani debatteraðu biskuppar, erkibiskuppar, lærdir teologar, vanligir diakonar og profanir akolyttar, hvussu kristindómurin skuldi tolkast við monoteismu, sakramentum og heilagum siðum, hvussu hann skuldi brúkast í almennum kirkjum og bønhúsum, hvussu tann nýggja almenna trúgvin skuldi boðast millum heidningar etc.
Eitt mál, sum domineraði á fundinum var tað teologiska eljustríðið við arianismuna, sum flestu synodumenn roknaðu fyri eina farliga sekt.
Á synoduni var eisini tvídráttur um onnur principiell mál, serliga klandraðust menn um dualismuna millum Gud og Guds son, Jesus, men at enda konkluderaðu teir og viðtóku, hvussu "grundlógin" fyri tann monoteistiska kristindómin skuldi vera.
Henda synoda verður enn roknað fyri at vera tann mest basali og avgerandi kirkju-fundur fyri allan kristindómin.
Tað er eingin ivi um, at Konstantin, sum fyri ein stóran part var "aktivur observatørur" á fundinum, hevur dámt tankan um, at man kundi sleppa av við ta strævnu polyteismuna, so tað bara skuldi vera ein Gud, ein Várharra at dyrka og biðja til.
Hann var jú sjálvur einsamallur keisari, hví skuldi man so hava meira enn ein Gud? - Politiskt hóskaði konceptið um ein keisara væl saman við einum Várharra, so Konstantin kundi jú bara fegnast og styðja ta "nýggju trúnna".
í 326 lat Konstantin býin Konstantinopel byggja á toftunum av tí gamla greska býnum Byzans.
Konstantinopel bleiv ein glæsiligur býur, sum teir bestu arkitektar í Ríkinum sluppu at byggja. Keisarin ætlaði, at hesin býur skuldi blíva sum ein annar høvudsstaður við næstan sama týdningi sum Rom. Í sjálvum Rom lat hann byggja ein 25 metrar høgan triumf-boga fyri slagið við Ta Milvisku Brúnna. Tann bogin stendur enn.
Politiskt var Konstantin ein kontroversiellur figurur. Eftirtíðin hevur mett, at hann var ein effektivur og góður administrator. Hann styrkti Romara-Ríkið og skapti frið við útjaðararnar av Ríkinum.
Tey kristnu kunnu avgjørt eisini takka honum fyri, at Kristindómurin bara 40 ár seinni undir THEODOSIUS bleiv statsreligión í Rom og harvið ein verðinsreligión.
Konstantin var effektivur, men hann var eisini kyniskur realpolitikari og hevði ikki stóra menniskjansliga umsorgan, sjálvt fyri sínum nærmastu vinum ella familju.
Politiskt bleiv Romararíkið sterkari undir Konstantin og samstundis skifti tann romarska umstingin politiskt gear og fór nú at forfylgja heidningum og kettarum í staðin fyri kristnum
Konstantin doyði hvítusunnudag 337 sum 65(?)* ára gamal; - á deyðastrá lat hann seg umvenda og doypa. Hann liggur grivin í Rom, nærhendis síni egnu basilika.
*Fø´lsdagurin 27/2 er søguliga korrektur; harafturímóti stríðast summir søgumenn framvegis um sjálvt føðiárið hjá Konstantini.

GIOACHINO ROSSINI

KOMPONISTURIN, SUM PLAGIERADI SEG SJÁLVAN!
29. FEBRUAR: Henda serliga kalendaradag í 1792 var tann fólkakæri GIOACHINO ROSSINI føddur í býnum Pesaro, sum liggur við Adriatarhavið, ca. 50 km frá San Marino. Gioachino hevði gott í at breðga, tí pápin var musikantur, og mamman var solo-sangarinna.
Hann fekk longu frá barnsbeini undirvísing í alskyns instrumentum, líka frá munnharpu til cembalo og klaver, so hann var ógvuliga rutineraður i tónafakinum, longu áðrenn hann fór í skúla.
Hann komponeraði strúki-sonatur sum bara tíggju ára gamal. Longu á hesum unga aldri var hann heilt bergtikin av týskum/eysturríkskum musikki, serliga Haydn og Mozart, men eisini Bach og Beethoven hugfangaðu hann. Henda germanska inspiratiónin vardi alla hansara ævi, og í Bologna kallaðu fólk hann tí fyri "tann lítla týskarin".
Um alt Italien bleiv hann seinni kendur sum "Tann italienski Mozart".
Cioachino var annars bara fýra ár, tá ið pápi hansara eitt stutt skifti varð fongslaður, tí hann hevði hildið við og fagnað Napoleon, tá ið tann franski keisarin hersetti Norður-Italien. Hetta førdi við sær, at mamman flýddi við Gioachino norður til tann størra og meira liberala býin Bologna at búgva.
So skjótt sum pápin slapp leysur, flytti hann aftaná teimum til tað intellektuella og toleranta Bologna.
Gioachino Rossini luttók í alskyns tónalívi í Bologna. Hann sang í kirkjukórum, spældi í ymsum orkestrum, komponeraði og gekk fleiri ár til teoretiska musikkundirvísing, har hann m.a. fekk hollan kunnleika til kontrapunktiska kompositión. Hann skrivaði sína fyrstu opera, "Demetrio e Polibio" (Demetrius og Polybios) sum 13 ára gamal, men hættaði sær ikki við henni á almennan pall, fyrr enn sjey ár seinni, tá ið hann hevði fingið bæði musikk-prísir og almenna viðurkenning fyri mong onnur tónaverk.
Tá ið hann var blivin 18 ár, fekk hann fyrstu ferð eina opera á pall, men tað var í Venezia. Tey fylgjandi trý árini fekk hann eina opera fyri og aðra eftir spælda í Bologna, Rom og Milano, t.d. "Il signor Bruschino" við síni elegantu ouverturu, og ta tragisku "Tancredi", sum var bygd yvir eina tragediu hjá Voltaire; í hesi opera finst tann kenda arian: "Di tanti palpiti...".
Eftir hesar sigrar bleiv hann fyrst landskendur sum 21 ára gamal í Italien og stutt eftir internationalt sum nýskapandi operakomponistur.
Fáur, um nakar komponistur hevur verið so fólksliga fagnaður av øllum stættum sum Rossini. Áhoyrararnir leikaðu viðhvørt so ógvisliga í, at summi hildu, at musikkurin hjá Rossini var hættisliga rúsandi, so fólk mistu tamarhaldið ella ávirkaði tey euforiskt sum brúsandi champagna.
Hann var ein meistari til at byggja upp ljóðeffektir frá teskandi fleyri til beinleidis kolandi storm.
Rivaliserandi komponistar góvu honum afturfyri eyknevnið "SIGNOR CRESCENDO"!
Tá ið man skapar so nógv í so stutta tíð, sum Rossini gjørdi, kann man koma til at endurtaka seg sjálvan. Rossini brúkti fleiri ferðir tema og sangløg frá fyrrkomponeraðum stykkjum í sínum seinnu verkum. Hann "plagieraði" altso seg sjálvan, men tað má vera legitimt. - Tað var hann avgjørt heldur ikki einsamalur um.
Nú hann var blivin operakongur, føldi hann seg so suverænan, at hann verður citeraður fyri at hava sagt: "Gevið mær bara ein pappírslepa við nøvnum á vaskiklæðum á, so skal eg lættliga seta musikk til hann!"
Sum 23 ára gamal kundi hann nú næstan velja og vraka millum størv, og frá 1815 til 1822 fekk hann starv í Napoli sum stjóri á tveimum sjónleikarhúsum, har hann fekk góð lønarkor, men afturfyri bant seg til at komponera minst eina opera um árið til hvørt sjónleikarhúsið. Meðan hann búði í Napoli, ferðaðist hann eisini til aðrar italienskar býir.
Í 1816 publiceraði hann í Rom sína mest kendu opera "Rakarin í Sevilla", sum var bygd yvir ein sjónleik hjá Beaumarchais, og sum longu var gjørdur til opera av einum øðrum komponisti.
Versiónin hjá Rossini fekk ikki góða móttøku beinanvegin, tí áhoyrararnir kendust ikki við ta nýggju handlingina. Men sum frá leið, vandust fólk við Stykkið hjá Rossini, og eftir rættiliga stutta tíð, bleiv hon tann mest spælda opera í øllum Europa.
Hesa tíðina skrivadi Rossini ørgrynni av musikk-verkum, t.d. ta kendu operaina "La gazza ladra" (Tann tjóvska skadakrákan), men eisini fleiri og fjøllbroytt smáverk, sum t.d. ta kendu Kettu-duettina: "Mjav, mjav", sum fleiri siga, at hann hevur plagierað.
Aftaná Napoli-tíðina fór Rossini til Wien, har hann varð stórliga fagnaður og hitti sjálvan Beethoven vis-à-vis..
Í 1824 fór hann til Paris, har hann fekk fast starv sum operakomponistur, og tá ið hann búsetti seg har og fór at komponera til ta fronsku scenuna, segðist, at alt Europa fekk Rossini-fepur.
Frá hesi tíðini kann t.d. nevnast "Guillaume Tell" (Wilhelm Tell), sum hevur eina ta mest populeru og oftast spældu ouverturu í klassiskum musikki..
Rossini dámdi sjáldsama væl í Paris, og har bleiv hann eisini meginpartin av sínum lívi, hóast hann onkuntíð var aftur í Bologna. Líka so febrilskt aktivur hann var tey fyrstu fimm árini í Paris, líka so bráddliga steðgaði hann í 1829 við næstan allari kompositión. Tað er framvegis ein gáta millum musikk-kønar søgumenn, hví hann tey siðstu 40 árini av sínum lívi bleiv so kunstneriskt passivur. Hann hevði tá komponerað 39 operastykkir, men hann gjørdi ikki fleiri. Tað sindrið, sum kom frá honum eftir hetta, vóru mest sangløg og smá klaverstykkir umframt nakað av religøsum messumusikki.
Rossini var epikuræari og lívsnjótari um ein háls, og hann kundi loyva sær tað, tí hann hevði risamiklar inntøkur av sínum musikki, meðan hann livdi.
Hann var matfegin maður og tiltikin gourmet og harafturat eldhugaður dyrkari av franskari gastronomi. Summir rættir eita beinleiðis eftir honum, t.d. "Tournedos de Rossini". Hann gjørdi eisini av sínum eintingum eina kókibók vid sera dýrum og sofistikeraðum rættum..
Hann leið av ymsum fysiskum sjúkum og eisini depressión viðhvørt, men annars var hann í Paris kendur sum tann ovurkáti skemtarin og fastur gestur á kendum restauratiónum, caféum og cabaret-hølum í Paris.
Nú á døgum vildu nógv fólk um okkara leiðir hildið, at nógvir italienskir komponistar´, líka frá Vivaldi til Verdi eru meira kendir enn Rossini, men tosar man við italienarar sjálvar, halda teir flestu framvegis, at Giaochino Rossini var tóna-kongurin fram um allar teirra landsmenn..
Rossini doyði í Paris 1868, sum 76 ára gamal. Hann varð upprunaliga eisini grivin har á Pére Lachaise kirkjugarðinum, men í 1887 samdust tann franska og italienska stjórnin um, at hann skuldi flytast til Italien.
Tí stendur grøvin við minnismerki yvir Rossini púra tóm á Pére Lachaise kirkjugardinum í Paris, og tónaskaldið er flytt til Firenze at hvíla.

GEORGY ANTONOVICH GAMOW

Georg Gamow (1904-68)

4. mars: Henda dag í 1904 var tann internationalt kendi fysikarin, kosmologurin og eminenti natúrvitskapligi frásøgumaðurin GEORGY ANTONOVICH GAMOW føddur í Odessa í Ruslandi. Pápi hansara var lærari í russiskum litteraturi og máli, og mamman undirvísti á einum eliterum gentuskúla.
Hon lærdi Georg franskt mál. Týskt lærdi hann væl og virðiliga í realskúlanum; seinni lærdi hann eisini eingilskt, so hann var málsliga sera væl fyri. Longu í barnaskúla-árunum í Odessa var Georg hugfangaður av natúrvitskapi, tí hann hevði ógvuliga engageraðar og kønar lærarar í hesum fakum. Hann tók studentareksamiu 1922 og bleiv beint eftir immatrikuleraður við Novorossiya universitetið í Odessa, har hann las fysikk og matematikk, men árið eftir slapp hann inn á universitetið í Leningrad (núv. Skt. Petersburg), har hann heldur vildi lesa, tí har arbeiddu teir fremstu russisku avant-garde fysikararnir um tað mundið, t.d. kosmologurin Alexander Friedmann.
Hann fekk endaligt prógv í fysikk 1927 og gjørdist natúrvitskapligur doktari í Leningrad longu árið eftir. Hansara høvuðsinteressa í fysikk hevði verið rúmdarfysikk, astronomi og kosmologi, men hann vildi fegin seta seg meira inn í teoretiska atomfysikk og kvantemekanikk.
Fyri at fáa grundigari innlit í ta avanceraðu kvantemekanikkina fór hann beint eftir sína doktararitgerð eina studiu-ferð til Gøttingen universitet í Týsklandi, har hann las eitt semestur hjá MAX BORN, sum roknast fyri ein av gigantunum í eksperimentellari atomteori og kvantemekanikk.
Hesa tíðina lukkaðist tað teimum báðum at ávísa fyribrigdið "tunneleffekt" í kvantemekaniskum royndum. Kvantemekanisk "tunnellering" bleiv longu bæði postulerað og dokumenterað av øðrum fysikarum nakað frammanundan, men serliga Gamow og eisini Born hava ofta fingið æruna av henni, tí teirra royndir við radioaktivum alfa-falli vóru avgjørt slóðbrótandi í kvantemekaniskum erkennilsi.
"Tunneleffekt" verður brúkt um ein partikkul, sum í stríð vid ta gitnu óvissu-relatiónina hjá Heisenberg, orkar at treingja gjøgnum ella upp um ta klassisku Coulomb-blokaduna, sum hann smb. ta klassisku fysikkina ikki átti at kunna. Partikkulin finnur sær altso eina kvantemekaniska tunnell ella eina kvante-smogu at sleppa ígjøgnum.
Eftir Gøttingen-tíðina hevði Gamow rættiliga fingið hug til natúrvitskapligar dannilsis- og lestrarferðir, so tá ið tað stutt eftir bleiv høvi hjá einum russiskum fysikara at fáa eitt lestrarpláss hjá sjálvum NIELS BOHR á Tí fysiska Instituttinum á Blegdamsvegnum í Kjøpinhavn, meldaði Gamow seg beinanvegin.
Tann beinasami Niels Bohr hjálpti Gamow við at fáa eitt privat verilsi hjá eini fryntligari vertindu beint við Triangulin á Eystarubrúgv. Ta hugnaligu tíðina í hesum beskedna býli hevur Gamow seinni skrivað fleiri skemtiligar anekdotur um. Hann arbeiddi hjá Niels Bohr líka til 1931, so varð hann kallaður heimaftur til Sovjett-samveldið.
Honum longdist eftir útlendskum lestrarferðum, men hann var blivin giftur í 1931, og myndugleikarnir vildu ikki sleppa honum at ferðast við konuni. Niels Bohr beyð honum annars fleiri ferðir aftur til Kjøpinhavnar, og hann gleddi seg at fara, men vildi ikki koma, tí konan ikki fekk visum.
Í 1934 var hildin ein av teimum viðgitnu Solvay-fundunum* í Bruxelles, har atomfysikarar úr allari verðini vórðu bodnir við. Gamow varð sjálvandi boðin, men myndugleikarnir vildu hava konuna eftir sum gíðsla, og Gamow noktaði at fara, uttan at konan slapp við.
Tað bleiv ein longri tvídráttur millum sovjettrussiskar myndugleikar og universitetsfólk frá fleiri londum, har m.a. atomfysikarin Madame CURIE royndi at samráðast við og mýkja teir forstokkaðu sovjettmyndugleikarnar.
Um tað var hennara internationali autoritetur, sum fekk Sovjett at dvína, er óvist, men knappliga lukkaðist tað at fáa visum til bæði tvey.
Gamow fór ongantíð heimaftur. Politiskt "hoppaði hann av"!
Aftaná Solvay-konferencuna arbeiddi hann ymsastaðni í Vestur-europa, m.a. hjá Marie Curie í Paris eina tíð, men hann var blivin nakað paranoidur og ræddist KGB, so tá ið hann bæði fekk tilboð og ráð, so flýddi hann til USA, har hann skjótt fekk arbeiði á fleiri amerikanskum universitetum. Men tað endaliga arbeiðsplássið hjá honum bleiv á Colorado universiteti í Boulder, har hann arbeiddi, líka til hann doyði.
Siðst í 1930´unum arbeiddi hann saman við Teller. Teir gjørdu royndir, sum førdu til slóðbrótandi atom-teoretiskt erkennilsi av radioaktivum beta-falli.
Undir krígnum fór hann aftur at fáast við astronomi og kosmologi, og tað er tá, hann kemur við sínum djarva og sensationella tanka um "Tað stóra Brakið" (The Big Bang), sum byggir beinleiðis á teir astronomisku tankarnar hjá tí lítillatna, men geniala belgiska fysikaranum LEMAITRE.
Gamow er eisini tann fyrsti, sum postulerar, at Sólin fær alla sína orku frá nuklearum processum inni í sjálvari stjørnuni (altso fusión).
Endiliga má nevnast, at hann eisini vágaði sær inn í tann biologiska vitskapin, har hann kom við fruktagóðum intellektuellum íkasti til DNA-problematikkin. Við síni kvantemekanisku vitan kundi hann supplera biologina við slóðbrótandi erkennilsi.
Tann hektiskt virkisfúsi Georg Gamow var beinleiðis eitt arbeiðsgrev. Hann náddi tað ótrúliga afturvið sínum vitskapliga arbeiði. Alla ta tíðina, hann arbeiddi við natúrvitskapligum avant-garde problematikki, fekst hann eisini við krevjandi undirvísing, populerar fyrilestrar og skriving. Hansara populeru bøkur um natúrvitskap roknast fyri at vera millum tær bestu og mest seriøst formidlandi vitskapsbøkur yvirhøvur. Hann fekk eisini nógvar prísir og annan heiður fyri sítt óføra formidlandi journalistiska virksemi.
Hann hevur skrivað bøkur sum greiða ólærdum fólki frá relativitetsteori, atomfysikk, kvantemekanikki og kosmologi.
Tað hevur ofta verið debatterað millum fakmenn, hví Gamow ikki fekk Nobel-prísin, og enn hevur eingin givið nakra rationella forkláring. Var hon stórpolitisk? Tað hevur verið illgitt um tað! Ella var Colorado universitet ikki nóg væl renommerað? Nógvir fakmenn undraðust, tí Niels Bohr helt Gamow vera eitt sera innovativt og originalt flogvit.
Georg Gamow bleiv bara 64 ár og liggur grivin í Boulder, tætt við sítt universitet.
* Solvay-konferencurnar vóru fíggjadar av tí belgiska kemikaranum og ríkmanninum Solvay og luttakarar vóru kemikarar og fysikarar úr tí internationalu avant-garde-elituni.

ROBERT HAVEMANN

Robert Havemann, kemikari.

11. mars: Henda dag í 1910 var tann geniali kemikarin og treiski politiski systemkritikarin ROBERT HAVEMANN føddur í München. Foreldrini vóru intellektuell og politiskt engageraði; mamma Robert var kunstmálari, og pápi hansara var lærari og blaðstjóri á einum progressivum blaði, men sonurin hevði meira hug til natúrvitskap. ,
Hann tók matematiskt/fysiska studentareksamiu 1929, og sama árið bleiv hann immatrikuleraður við München universitet, har hann las kemi sum høvuðsfak.
Í 1931 fór hann til Berlin, har hann las á Friedrich Wilhelm universiteti. Hann tók endaligt prógv sum kemikari 1935 og sama heystið bleiv hann doktari í elektrokemi.
Havemann var so uppfinnsamur eksperimentalkemikari, at tað eydnaðist honum at fáa eitt kemiskt verðinspatent, áðrenn hann var liðugur at lesa. Hetta gav honum so mikið stóra inntøkur, at hann var fíggjarliga óheftur og hevði ráð til at ferðast á motorcyklu víða hvar í Europa.
Havemann var sum so mangur týskur studerandi politiskt indifferentur og koncentreraði seg í fyrstuni næstan bara um sítt fak og sítt studíum, men í 1931 var hann blivin trúlovaður við Antje Hasenclever, sum var av jødiskari ætt, og hon var avgjørt ikki politiskt neutral. Hon var reyðgløðandi kommunistur og limur av KPD, og tað fekk stóran ideologiskan týdning fyri Havemann..
Hann gjørdist kommunistur og meldaði seg inn í KPD, men noyddist at ganga stillisliga við hurðunum í sínum akademiska umhvørvi.
Sum vitskapligur laborant-granskari hoyrdi hann avgjørt til ta kemisku elituna í Europa. Longu í studentartíðini skrivaði hann "Ideale und reale Eiweissløsungen", sum var ein innovativ ritgerð um proteinir.
Sjálvt um høvuðsgreinin hjá honum var elektrokemi, setti hann seg grundiga inn í biokemi, fysiologi og ta organisku kemiina í tí menniskjansliga blóðrenslinum. Hann útviklaði nógvar nýggjar biokemiskar analysumetodur og instrument til kemiskar mátingar.
Beint áðrenn nazistarnir tóku valdið í 1933, fylktist Havemann á fundum í "Neu Beginnen", eini antinazistiskari loyndar-fylking av KPD og SPD-limum, sum royndu at sameina kommunistar og socialdemokratar. Eftir at tann bulgarski kommunisturin Dimitroff var lagdur undir Ríkisdagsbrandin, bjargaði og hýsti Havemann einum av teimum eftirlýstu partamonnunum hjá Dimitroff.
Mitt í 1930´unum bleiv hann arbeiðsleysur, tí tað kemiska instituttið við universitetið í Berlin, har hann hevði arbeitt, var fyribils niðurlagt av nazistunum, men í 1937 komu boð eftir honum frá tí kemisku deildini hjá Wehrmacht.
Teir vistu, at Havemann hevði so stóra kemiska ekspertisu, at teir settu hann sum oddamann fyri einum projekti, sum skuldi rationalisera, effektivisera og útbyggja giftgass-framleiðslu saman við fleiri kendum týskum kemikarum, sum antin vildu arbeiða og granska fyri militerið ella eisini blíva skotnir.
Í 1943 skipaði Robert Havemann aftur fyri eini mótstøðu-fylking, sum æt "Europæische Union". Hesin felagsskapurin hevði loyniligt samband við viðgitnar kommunistiskar njósnarar, sum arbeiddu beinleiðis fyri verðins størstu fregnartænastu, tann legendariska kommunistiska spión-ringin, ROTE KAPELLE, sum Gestapo mátti brúka 12 ár og ótrúliga manning fyri at basa.
Onkrir søgumenn halda, at teir allieraðu høvdu tapt Annað Verðinskríggj, uttan Rote Kapelle, sum útvegaði substantiellar upplýsingar um alt tað týska militerið til Sovjettsamveldið og USA.
Men Gestapo fekk frænir av hesum aktiviteti og tann 5. september 1943 var Robert Havemann settur í Brandenburger Zuchthaus í Berlin. Har sótu næstan bara politiskir fangar, t.d. sat Erich Honecker har samstundis sum Havemann. Stutt eftir var Havemann deyðadømdur fyri landasvik, men fleiri fakbrøður og eisini toppnazistar gingu í forbøn fyri hann, og tað varð av høgt kvalificeraðum fólki váttað, at man hevði brúk fyri hansara vitskapliga kapaciteti.
Gestapo royndi fleiri ferðir at fáa beint fyri honum, men tað komu alsamt kontra-ordrar úr erva, so at enda varð hann undir strongum eftirliti settur at stjórna einum kemi-laboratorium í fongslinum, har eisini aðrir talentfullir fangar sótu. Tá ið Tann Reyði Herurin tann 27. apríl 1945 kom og bjargaði honum, hevði hann faktiskt slept allari vón um, at hann nakrantíð slapp livandi úr fangaskapinum.
Hann var sjálvandi ótrúliga takksamur móti teimum russisku soldatunum, og skjótt settu teir russisku myndugleikarnir Havemann sum stjóra á Kaiser Wilhelms Kemiska Stovni, sum liggur í tí partinum av Berlin, sum seinni bleiv tann amerikanski sektorurin av Vestur-Berlin.
Eftir heilt stuttari tíð fekk Havemann tann vitskapliga stovnin aftur á føtur, og studentarnir fylktust til hansara kønu fyrilestrar. Men politiskt hevði hann ilt vid at finna seg til rættis.
Hann hevði havt eitt fruktagott samstarv við socialdemokratar í "Neu Beginnen" undir krígnum, og var tí ikki so freistaður av spontanum limaskapi í KPD, sum hann helt vera eitt sindur dogmatiskt.
Men hann var eisini í andstøðu til vestanveldini, serliga amerikanararnar, og hann vamlaðist vid tíðindini um ta hysterisku og paranoidu jagstranina av kommunistum, sum begynti í USA longu beint aftaná Kríggið.
Robert Havemann var pacifistur um ein háls, og tíðindini um, at man í USA ætlaði at framleiða brintbumbur, skelkaði hann sum bæði borgara og faklærdan kemikara. Hann ávaraði bæði í skrivt og talu móti arrogantum amerikonskum maktpolitikki.
Amerikanarar dámdu hvørki meiningar ella skrivng hjá Havemann, so teir fingu hann noyddan burtur úr sínum starvi á Kaiser Wilhelm - stovninum, men hann slapp kortini at arbeiða sum meinigur eksperimentator í universitetslaboratoriinum inntil januar 1950, tá ið man fekk hann blakaðan á dyr með alla. - So fór hann til Eystur-Berlin
Stutt eftir fekk Havemann arbeiði á Humboldt universitetinum, sum liggur í Eystur-Berlin, og´tá meldaði hann seg inn í SED, sum var ein fusión av KPD og SPD., sum socialdemokratar blivu tvingaðir til.
Havemann bleiv aldrin nakar ókritiskur kommunsitur. Hóast Stasi-menn og aðrir SED-menn royndu at fáa hann at njósnast fyri teir, hildu teir hann ongantíð vera nóg álítandi.
Tvørturímóti hildu teir, at hansara filosofisku tankar um natúrvitskap vóru alt for liberalir og ikki í samsvar við teirra marxistisku ideologi. Líka fram til 1963 var Havemann ein strævin flokkslimur hjá SED, og hann úttalaði seg ofta rættiliga ambivalent til vesturtýsk bløð og útvarp, soleidis at hann varð skýrdur systemkritikari.
Tann stovulærdi akademikarin hevði eisini fingið sær tann vesturtýska sangaran, Wolf Biermann sum vinmann, og teir báðir blivu ein løgin, men populér greipa hjá andstøðufólki í øllum DDR, serliga ungdómi. Vesturtýskt TV dámdi væl at gera sendingar um hesar undarligu kammirátar, og eisini eysturberlinarar sóu jú vesturberlinskt TV, sjálvt um tað officielt var forboðið.
Tann intellektuelli humanisturin og heldur verðinsfjari natúrvitskapsmaðurin bleiv via samrøðurnar við tann ógvisligt radikala og hart larmandi guitaristin Wolf Biermann ein fólkahetja og eitt idol. Tad var ein óvand rolla fyri hann, men hann tóktist at dáma hana væl, tí hann fekk knappliga sín boðskap út til eina stóra opinión.
Úrslitið bleiv, at hann eina ferð enn varð koyrdur frá sum vitskapligur leiðari og universitetsmaður.
DDR tordi ikki at lata Robert Havemann blíva sitandi á Universitetinum, har vandi var fyri, at hann við meiningum og orðum niðurbreyt ta dogmatisku marxismuna.
Í átjan ár stongdi man henda intelligenta, men treiska granskaran úti úr tí akademisku verðini, bara tí at hann ikki vildi lúta fyri vitskapligari kúging og meiningstyranni, tað verið seg eystan- ella vestanífrá.
Hann legði seg út við bæði Super-veldini, USA og Sovjettsamveldið, og tí bleiv hann eitt "stórpolitiskt problem", hóast hann sum ungur var hildin at vera politiskt rættiliga líkaglaður. Hann hevur skrivað nógv fak-tilfar, men eisini fleiri politiskar bøkur, t.d. " Warum ich Stalinist war und Antistalinist wurde. - Texte eines Unbequemes", sum kom posthumt í 1990, tá ið Berlin-múrurin var fallin.
Millum fakmenn er rættiliga stór semja um, at tann einasta grundin til, at Nobelkomitéin ikki gav tí gløgga kemikaranum Robert Havemann heiðursprísin í kemi, er tann, at hann hevði lagt seg út við bæði Stórveldini, USA og Sovjettsamveldið, og so hevur man næstan ongan góðan!
Men man varðveitir sína sjálvrespekt. Robert Havemann boygdi seg ikki, men "doyði standandi" í 1982, uttan at krúpa fyri maktmonnum og kyniskum stórpolitikki.

EMIL von BEHRING

Emil von Behring (1854-1917).
TANN medicinski SLÓDBRÓTARIN
15. mars: Henda dag í 1854 var tann kendi læknin, mikrobiologurin, immunologurin og medicinski granskarin EMIL von BEHRING føddur í Hansdorf í tí táverandi týska landspartinum Vestur-Preussen. - Í dag er økið blivið ein partur av Polen.
í árinum 1901 fekk Emil von Behring sum tann allarfyrsti Nobelprísin í medicini.
Emil von Behring hevdi ikki góðar umstøður sum óviti og kom frá beinleiðis vesæligum korum. Pápi hansara var ein fátækur bygdalærari, sum hevði ógvuliga tungt hús. Hann var tvær ferðir giftur og hevði fýra børn við tí fyrru og níggju børn við tí seinnu konuni. Emil var elstur í aðru giftuni.
Men bæði foreldur og onnur avvarandi skilafólk sóu tíðliga, at Emil var heilt óvanliga vitugur og íðin skúlanæmingur.
Tí gjørdist hann mynsturbrótari og fekk eitt munagott stipendium frá Tí preussiska Statinum, longu meðan hann gekk í barnaskúla, so hann fekk ráð til ta kostbaru studentaskúla-útbúgvingina.
Um heystið 1874 slapp hann at lesa til lækna og kom inn á "Kaiser-Wilhelms-Akademie für das militärärztliche Bildungswesen" í Berlin, haðani hann tók prógv sum militerlækni í 1880.
Hann gjørdist dr. med longu tvey ár,áðrenn tað endaliga læknaprógvið við ritgerðini, "Neuere Beobachtungen über die Neurotomia opticociliaris".
Hann arbeiddi sum militerlækni, bæði við frontin og á strævnum militerøvilsum, sum ofta vóru hørð fyri heilsuna hjá summum soldatum.
Behring bleiv varur við, at epidemiir herjaðu nógv oftari millum soldatarnar enn í ti civilu fjøldini, og hann ivaðist ikki í, at ein av høvuðsorsøkunum kundi vera manglandi hygiejna.
Hann hugsaði nógv um, hvussu hann kundi fyribyrgja sjúkum, serliga stívkrampa og difteritis. Hesar sjúkur plágaðu soldatarnar næstan verri enn fíggindar.
Behring var ótroyttiligur í sínum boðum til hvønn einstakan soldat um at ansa væl eftir elementerari likamsrøkt, klædnavaski, og hvussu man handfór mat á krevjandi militerferðum og undir ekstremum veðurlíkindum.
Siðst í 1880´unum fór hann at arbeiða við immunologi hjá farmakologinum Carl Binz í Bonn, og haðani fór hann á universitetslaboratoriið hjá tí viðgitna bakteriologinum Robert Koch, har hann studeraði bakteriologi, serumsterapi og immunologi.
Teir brúktu t.d. ross og seyð at framleiða serum við, mest móti stívkrampa og kolera.
Í 1890 fór hann at arbeiða saman við tí japanska immunologinum, SHIBASABURO KITASATO, sum studeradi ´medicin í Týsklandi, og teir skrivaðu í felag eina verðinskenda ritgerð um serumterapi, sum æt „Über das Zustandekommen der Diphtherieimmunität und der Tetanusimmunität bei Thieren“.
Tann grundleggjandi tankin hjá Behring og hansara samstarvsmonnum í Berlin var, at man skuldi lekja við antitoksinum, sum kroppurin sjálvur kundi framleiða, heldu enn at brúka kemikalia..
Hann vísti á, at serum frá immuniseraðum dýrum kundi virka lekjandi í dýrum, sum ikki vóru immuniserað. Hann varnaðist altso, at ein organisma sjálv kann framleiða mótgift (antitoksin) móti bakteriellari gift
Hesi uppdagilsir hjá Emil von Behring løgdu grundina undir immunitetslæruna, og ta modernaðu viðgerðina við vaccinu og serum.
Í 1894 lukkaðist tað Behring saman við immunologinum PAUL EHRLICH at fáa framleitt so mikið nógv av difteritis-serum, at man bjargaði teimum flestu européisku difteritis-sjúklingum, og teir flestu vóru smábørn..Tað var ein sensatión, og Behring gjørdist beinleiðis heilsuhetja í Europa.
Í 1895 bleiv hann professari í tí "nýggja" fakinum "hygiejnu" við universitetið í Marburg.
Difteritis var ein øgiliga álvarsom sjúka, sum herjaði nógv millum børn í meginpartinum av Europa, so Behring fekk tilnavnið "BARNABJARGARIN", og soleiðis var hann kendur langt inn í tjúgundu øld av mínum foreldra-ættarliði.
Líka fram ímóti Tí Fyrsta Verðinskrígnum ræddust fólk difteritis næstan verri enn tuberklar.
Fáir læknar hava verið so populerir, so idealiseraðir og so nógv umrøddir sum Emil von Behring var líka fram til Annað Verdðnskríggj.
Tað er heldur eingin ivi um, at difteritis var so farlig sjúka, at Behring hevur bjargad milliónum av børnum.
Hann bleiv høvuðríkur madur og fekk nógv heiðursmerki fyri sítt arbeiði. Hann undirvísti, skrivaði og luttók á læknafundum við febrilskari energi, men inn ímillum var hann so móður, at hann viðhvørt slepti øllum vitskapsarbeiði og bara hvíldi seg eina tíð í sínum hábærsliga luksusvilla í Italien. Hann var heldur ikki fysiskt sterkur og hevur allarhelst slitið seg upp.
Hann skrivaði, sum nevnt nógvar bøkur, og nevnast kunnu t.d. "Die Geschichte der Diphteri" (1893), "Die Bekämpfung der Infektionskrankheiten" (1894) og "Theorie der Infektions-krankheiten" 1898), sum allar vóru tilráddur og næstan obligatoriskur litteraturur hjá læknalesandi langt inn í tjúgundu øld..
Ta síðstu tíðina, hann livdi, var hann í ferð við at granska møguleikarnar fyri eini vaccinu móti tuberklum, men hann doyði mitt í sínum arbeið í 1917i, sum bara 63 ára gamal.
Tað bleiv franskmaðurin Albert CALMETTE frá Pasteur-instituttinum í Paris, sum ein mansaldur seinni framleiddi tuberklavaccinuna, men hann bygdi avgjørt á úrslitini og granskingina hjá Behring.
Í dag er Emil von Behring næstan gloymdur, uttan millum fakfólk sum serumslæknar, farmakologar og laborantar.
Men tað var kortini hann, sum legði grundina undir toksikologiina, og tí fekk hann sum tann fyrsti læknin Nobel-prísin í 1901.
Hann liggur grivin í einum pompøsum mausoleum í Marburg..

GEORGES EUGÈNE HAUSSMANN

Haussmann, ca. 1860.

27. mars: Henda dag í 1809 var tann geniali, men kompromisleysi býarplanleggjarin, GEORGES EUGÈNE HAUSSMANN føddur í Paris. Hann var av týskari ætt, og familjan kom upprunaliga úr Alsace, har gerandismálið var týskt, hóast landsparturin formelt hoyrdi undir Frankaríki.
Hann var gløggur skúlanæmingur og slapp lættliga inn á elituskúlan "Collège Henri IV" í Paris og síðani á tann viðgitna lærustovnin "Lysée Condorcet", haðani hann tók studentsprógv. Stutt eftir fór hann at lesa jura, men afturvið gekk hann á musikk-konservatorium, og hann tók tí longu í 1831 eitt sjáldsamt akademiskt prógv sum bæði juristur og virtuost tónakønur instrumentalistur.
Sama árið fekk hann starv sum hjálpar-prefektur (analogt við ein amtmann) nærhendis Poitiers, og hann fekk eftir rættiliga fáum árum munandi mætari embætir í størri og størri departementum (amtum), tí hann hevði fingið tað umdømið, at hann var ein óvanliga effektivur administrator.
Tað gingu frásagnir um, at Haussmann fekk sjáldsama nógv av skafti; men hann var avgjørt ikki demokratur. Hann tímdi ikki drúgva debatt; hann skar ígjøgnum, kveistraði ofta andstøðumenn til viks við harðari hond; setti fíggjarligan trumf á og loysti tí tey allarflestu lokalu trætumál; - hann handlaði, stutt sagt, meira, enn hann prátaði!
Napoleon tann Triðji, sum lat seg krýna til keisara í 1851, hevði leingi stríðst við at renovera, reformera og modernisera Paris, sum var ein øgiliga tættbygdur, gamal og trongur miðaldarbýur. Tað hevði eydnast Keisaranum at útvega Paris meira av grønum økjum, t.d. parkina Bois de Boulogne í tí norðara býarpartinum, og hann royndi at fáa beinari ferðslulinjur líka frá Hotel de Ville (Ráðhúsinum) til Louvre, men tað gekk ógvuliga striltið. Tí allir teir prefektar og borgmeistarar, sum hann arbeiddi saman við, høvdu næstan uppgivið at loysa málið um sanering av býnum, tí borgaraklagur, konservativt politiskt kegl og ekspropriatiónir tarnaðu og steðgaðu næstan øllum framburði. Keisarin og hansara embætismenn sóknaðust tí eftir einum virkisfúsum og ráðaríkum undangongumanni, sum kundi taka um endan.
Ein trúgvur embætismaður hjá Napoleon III gjørdi hann varan við tann víðakenda Georges Haussmann, sum so í 1853 bleiv útnevndur til prefekt í Paris-departementinum við sera víttgangandi heimildum og myndugleika. Hann fekk sum uppgávu at gera býin opnari, sunnari og stórbærari. Man vildi kanska eisini fáa meira tamarhald á býnum militert, við at beina fyri nógvum av teimum trongastu gøtunum.
Henda dúgliga greipan, Keisarin og tann ósentimentali Høvuðkamburin fóru nú undir eitt risa-projekt við at venda einum stórum parti av Paris heilt á ranguna. Teir settu meira enn 10.000 mans í arbeiði við at forbetra vatnleiðingar, saniterar installatiónir og projektera stórar ferðslu-vegir, tær sonevndu boulevardirnar (les grands boulevards) og eisini ´"avenuir". Boulevardirnar vóru bara viðhvørt plantaðar við trøum, meðan tær longu avenuirnar næstan altíð vóru tað. Hesi bæði fronsku gøtu-heitini eru tikin upp í nógv onnur mál síðani. Avenuirbnar lógu ofta ytri og gingu aloftast móti forstøðum, meðan boulevardirnar vóru langar gøtur inni í sjálvum býnum.
Keisarin og ígongdsetarin hittust á fundi hvønn dag, har teir debatteraðu býarætlanina og ta djørdu gøturevolutiónina..
Samstundis máttu teir ofta í rættarsalum og bløðum verja seg móti bæði forargaðum politikarum, fornfrøðingum, søgumonnum og vanligum húsaeigarum, sum næstan føldu seg ruineraðar av kommunalpolitiskum yvirgangi. Haussmann svaraði ofta aftur við at lancera ekstremt liberalar ekspropriatiónslógir, sum hann við politiskum intrigum ella kvetti fekk gjøgnum tað franska Nationaltingið.
Haussmann lat skræða sjálvt søguligar bygningar niður við harðari hond. Hann rættaði skeivar gøtur, breiðkaði smogur og opnaði skot, so ljósið slapp til. Hann var bergtikin av geometri, og skar næstan kirurgiskt gjøgnum býin líka frá Louvre og niðan til Triumf-bogan á Stjørnuplássinum ( Place de l´Étoile). Hann reiv bygningar niður, rættaði næstan hvørt stræti og hvønn krók eftir snórabeinum linjum. Hann var heilt besettur av cirklum, røttum vinklum og diagonalum. Túsundir av familjum blivu heimleysar og máttu flyta til forstaðirnar. Tey luksusbýli, sum vórðu bygd við tær moderniseraðu gøturnar vóru ikki ætlað til at hýsa smáfólki. Nógvir grundeigarar fingu endiliga so lítið av samsýning fyri ekspropriatiónir, at teir fóru á húsagang.
Men afturfyri lat hann byggja monumentalar bygningar, sum skuldu prýða býin. Ein av teimum kendastu er operain, sum hann lat arkitektin GARNIER fáa næstan fríar hendur til, so tað bleiv ein tann mest stórsligni bygningur í Europa, men Garnier-operain bleiv astronomiskt dýr.
Projektini, sum fevndu um næstan 60 % av tí gamla býnum kostaðu milliónir av francum, og bæði departementið og kommunan fingu so risastóra skuld, at skattaborgararnir slett ikki orkaðu at betala.
So sjálvt um Haussmann hevði fullan stuðul frá teknokratum og fleiri embætismonnum, fekk hann eftirhondini fjøldina av íbúgvarunum móti sær.
Men tær breiðu boulevardirnar gjørdu Paris til ein tann mest stórbæra, vakra og luftiga stórbýin í allari verðini. Tær elegantu ferðsluæðrarnar, sum blivu prýddar við grønum trøum, imponeraðu turistar og onnur vitjandi, so tær skjótt blivu eitt kent og beundrað fyribrigdi í býarplanlegging í nógvum øðrum stórbýum.
Í 1857 heiðraði keisarin Napoleon III sín trúgva tænara Haussmann við aðalsheiti, so hann kundi kalla seg barón.
Haussmann brúkti 17 ár um alt projektið, og tað segðist, at hann eina tíð hevði 20 % av øllum býar-arbeiðarum í sínum breyði. Hann fekk eina ta mest glæsiligu gøtuna kallaða upp eftir sær. Hon eitur heilt snøgt "Boulevard Haussmann", og er serliga kend fyri tær stóru mótabúðirnar "La Fayette" og "Magasin Le Printemps".
Í 1867 fekk Haussmann so nógvar ábreiðslur, at tað fekk politiskar avleiðingar. Í Nationalsamkomuni kravdi ein meiriluti, at tað bleiv innført strangt parlamentariskt eftirlit við øllum projektunum hjá Haussmann, men hann kláraði kortini at fáa arbeiðsfrið tvey ár afturat, og tey brúkti hann við febrilskum aktiviteti og fekk bygt ein hóp, men í 1869 varð hann frákoyrdur og fór til Korsika, har hann sat og smálúnaði, inntil hann gjørdist korsikanskur umboðsmaður í Paris.
Fáur, um nakar býarplanleggjari hevur avrikað so nógv uppá so stutta tíð, sum Haussmann gjørdi, men tað kundi bara lata seg gera, tí hann hevði ein keisara aftanfyri seg. Men býurin Paris fekk eina stásiliga arkitektoniska revolutión undir Haussmann, sum eingin annar býur hevur fingið uppá so stutta tíð, síðani tað forna Romararíkið, har tað eisini vóru keisarar, ið ráddu.
Tey síðstu árini, Haussmann livdi, skrivaði hann sína ævisøgu, og hann legði ikki fingrarnar ímillum. Hann doyði 82 ára gamal í 1891 og liggur grivin í Père Lachaise kirkjugarðinum í Paris.

KARLAMAGNUS ( CAROLUS MAGNUS alias CHARLEMAGNE)

2. apríl: Henda dag í 747 var KARLAMAGNUS ( CAROLUS MAGNUS alias CHARLEMAGNE) føddur.
Pápi hansara var kongurin PIPPIN LíTLI, og tann víðagitni høvdingurin KARL MARTEL var abbi hansara. Mamma Karl æt Bertra og var týsk høvdingadóttir frá økinum við Rhinen-ánna.
Fø´lsdagin hjá Karli tí Stóra kenna søgumenn væl, og man veit eisini ógvuliga nógv um hann sum hálvvaksnan og tilkomnan mann og, at hann doyði í 814, men keldurnar um HVAT árstal og akkurát HVAR hann varð føddur, eru rættiliga ymiskar og ógreiðar.
Árstølini variera frá 742 og 744 til 747, men eftirsum foreldur hansara blivu gift ár 744 í Quierzy, verður árið 747 av teimum flestu hildið at vera tað rætta. Orsøkin til, at menn eisini nevna sjálvt hjúnarbandsárið 744, er, at ein treisk søgn sigur, at Karl skuldi vera fyltur 70, áðrenn hann doyði, men um so var, skuldi Karl verið sonevnt leysingabarn, og tað er valla hugsandi.
Fleiri býir, sum allir liggja antin í tí núverandi Týsklandi ella landnyrdingspartinum av Frankaríki verða nevndir sum møguligir føðistadir hjá Karli, sosum Ingelheim, Mürlenbach og Aachen í Týsklandi, Liège í Belgien og Quierzy í Frankaríki. Teir liggja allir innanfyri ein radius uppá ca. 200 km frá Aachen, har Karlamagnus helt til meginpartin av sínum lívi, og har liggur hann eisini grivin.
Karl bleiv krýndur sum kristin kongur saman við beiggja sínum í 768, men bróðurin doyði longu trý ár eftir, so Karl bleiv einaráðandi kongur í 771.
Ættin hjá fedgunum, Pippin og Karli verdur nevnd tad karolingiska dynastiid. Tídin eftir Karl verdur tí ofta nevnd tann karolingiska renaissansan.
Franskmenn rokna hann sum franskmann, men hann var germanskur FRANKARI, og teir tosaðu týskt við tað franska hovið í meira enn eina øld.
Karl var fyrst og fremst sigrandi stríðsmaður, og luttók ofta sjálvur í territorialum bardøgum í meginpartinum av Europa.
Risastór heiðin øki vórðu "kristnaði" við brutalum yvirgangi, har man noyddi fólk til dópin.
Táverandi pávin í Rom bað Karl hjálpa sær móti hóttandi fólkabólkum í Norður-Italien, m.a. longobardunum, sum Karl sjálvandi bardi niður við harðari hond.
Karl var kristnaður vesturgermanskur frankari, men hann vendi sær eisini eystureftir móti saksarum og øðrum eysturgermanskum fólkum, sum enn ikki vóru kristnaði. Bardagin móti saksarunum var drúgvur og karráur. Hvørgin parturin vildi lúta
Hann kom heilt framat donskum landaøki, og tað sigst, at áin Eider sum mark móti Norðanlondum er sett av Karli tí Stóra.
Seinni vendi hann sær móti Spanien, har hann herjaði nógv og leingi, men at enda rendi hann seg fastan móti arabarum (maurarum), sum høvdu hersett ein stóran part av suðursponskum lendi;
Karl og hansara herur bardust manniliga i nógv ár, men so við og við mátti hann erkenna, at áin Ebro í Mið-Spanien bleiv tað spanska og "religiøsa" markið millum muslimskar maurarar og kristnar frankarar. Politiskt fekk hann heldur ongantíð lagt alt suður-Italien undir seg.
Á einum av teimum mongu herferðum í Spanien sigur søgnin, at baskarar skuldu leypa á eina elitu-herdeild hjá Karlamagnusi, har m.a. tann víðagitna fylkingin av Tólvjavningum við tí reysta Rólanti á odda mátti dvína og varð høgd niður av teimum vælmannaðu baskarunum, sum fullu frankarunum í ryggin.
Hesin tilburður skal søguliga hava verið á skarðinum við Runtsival (Roncesvalles) í Pyrenæarafjøllunum í árinum 777 ella 778.
Tann litterera og ævintýrliga søgnin um hesa hending er rættiliga ævinliggjørd í "Chanson de Roland" og "Karlamagnussarkvæðum", sum føroyingar kvøða enn tann dag í dag. Flestøll munnu kenna niðurlagið úr hesum oldfranska kvæði: i
"Ríða teir út av Fraklandi
við dýrum drós í sað´l,
blás í hornið Ólivant
í Runtsival."
Fjallaríkið Andorra sigst at verða stovnað akkurát um hetta mundið av Karlamagnussi og hansara monnum.
Andorranarar nevna eisini Karlamagnus beinleiðis í teirra nationalsangi.
Tað gekst so mikið væl uttanríkispolitiskt hjá tí sigurssæla Karlamagnussi, at umleið 780 var Ríkið hjá honum eftirhondini blivið næstan líka so stórt sum Tað Vesturromarska Ríkið hevði verið í sínari tíð.
Ríkið hjá Karli fevndi um ein stóran part av tí vestasta Týsklandi, Belgien, Hollandi, tað mesta av Frankaríki. Harumframt stórar partar av Bayern, Eysturríki og Italien.
Men so gjørdu teir óstýrligu saksararnir millum Elben og Rhinen uppreistur og noktaðu at viðurkenna Karl sum teirra valdsharra. Karl stormaði beinanvegin eystureftir og sum frá leid lukkadist tad honum at knúsa tær saksisku herdeildirnar, og so blóðtystur var hann, at hann sunnanfyri Bremen í árinum 782 í bygdini VERDEN (útt. "Ferden") am Aller, hevndi seg við at lata 4500 menn drepa afturfyri uppreisturin.
Hetta blóðbaðið skuldi ræða og styggja allar aðrar, sum pønsaðu uppá uppreistur móti tí maktsjúka Karlamagnusi.
At ein so ráur maður sum Karlamagnus seinni er glorificeraður sum eitt óført stórmenni, bæði í kvæðum og sagnum, er helst tí, at hann av kristnum søguskribentum og Pávavaldinum er róstur sum tann stóri bjargarin av kristindóminum í Norðureuropa.
Endilga má pointerast, at nógvir av mótstøðumonnum hansara vóru somu bølmenni og avgjørt ikki sentimentalir humanistar.
Karl fekk doypt í túsundatali av heidningum, sum sluppu at velja millum at verða hálshøgdir ella doyptir. Teir allarflestu valdu dópin!
Men sum politiskur sigrari og kristin umboðsmadur var Karl avgjørt heppin, miðvísur og effektivur.
Tað er lítil ivi um, at stjórnin og umsitingin hjá honum hevur verið tann frægasta og skilabesta í fleiri øldir, tá ið hann fyrst hevði fingið tey ymsu fólkasløgini í øllum sínum kúgaða landaøki til at makka rætt og binda frið!
Áðrenn Karlamagnus var lítið skil á umsiting og embætisvaldi í Norðureuropa, sum tá í tíðini á flestu økjum var langt aftanfyri Suðureuropa, har arvurin eftir ta romarsku civilisatiónina framvegis var grundarlagið undir umsitingini.
Men Karl setti sær fyri at bøta um hesi viðurskifti. Hann fekk sær mætar og kønar menn rundan um seg, og teir hjálptu honum bæði við at modernisera og reformera alt Ríkið. Hann dugnaði landbrúki og handverki, og beitti sendimenn út í allar krókar av Ríkinum. Teir vóru ikki bara ráðgevarar fyri fólkid, men skuldu eisini eygleiða og fortelja Karli, hvussu standurin var.
Hann innkallaði nógv mentarfólk, bæði retorikarar, litteratar, dramatikarar, sangarar og søgumenn til hovið hjá sær, og honum dámdi væl, at fólk tosaðu høviskt og retoriskt korrekt.
Sjálvt um meginparturin av tí elsta landaøkinum hjá Karli var franskt, so tosaði hann, sum aðrir frankarar týskt, men teir brúktu nógv latín í skrivligari umsiting.
Ein treisk søgn fortelur, at Karl ikki lærdi seg at lesa og skriva, fyrr enn hann var vaksin maður, men onnur tíðindi siga, at hann longu sum smádrongur varð settur í klosturskúla sum so mong onnur aðalsbørn, allarhelst í Saint Denis norðanfyri Paris.
Har skuldi hann hava lært bæði skrivi- og roknikynstur umframt administrativt latín. Eftirsum hann var kongssonur, er lítið hugsandi, at hann skal hava verið tilkomin analfabetur.
Faktum er, íð hvussu so er, at hann seinni var øgiliga upptikin av lærdómi og undirvísníngi. Hann skipaði fyri skúlagongd til eina fjøld av smádreingjum hjá bæði aðals- og borgara-stættarfólki. Hann ynskti og kravdi høgt alment dannilsi og víðan sjónarring av øllum, sum vóru í hansara nærmasta umhvørvi.
Tad verður ofta fortalt, at Karlamagnus í Rom "lat seg krýna" til romarskan keisara sjálvan jólaaftan í árinum 800.
Men eftir hvat tær mest álítandi keldur siga, so var tað pávin, sum setti krónuna á høvdið á Karli, meðan hann knelaði, uttan at Karl hevði ætlað tað.
Karlamagnus vildi fegin vera keisari, men honum dámdi einki, at tað skuldi vera pávin, sum avgjørdi tað. Longu tá sást, at tað klassiska maktstríðið fór at standa hvast millum keisara og páva. Tað kom eisini at dominera alt politiskt lív tær komandi øldirnar.
Teir flestu keisarar í miðøldini vóru týskarar, og teir vildu ikki finna seg í romarskum pávavaldi sunnan fyri Alpurnar.
Tey síðstu árini brúkti Karlamagnus uppá at herja eystanfyri Elben, har hann grundlegði nógv bispasæti, sum seinni blivu til kendar týskar býir, men teir treisku eysturgermanararnir hveptu seg leingi við at lata seg doypa, og nógvir blivu ikki kristnaðir fyrr enn um somu tíð, sum Norðanlondini tóku við tí kristnu trúnni.
Karl tann Stóri var realpolitikari og skapti eitt ótrúliga modernað Ríki, sum fekk avgerandi kulturpolitiskan týdning fyri alt Norðureuropa.
Men Karl var ikki bara politiskt stórur; hann var eisini kroppsliga stórur. Man veit, at hann hevur verið tætt við tveir metrar høgur og hartil prúður, men hann skuldi kortini vera sera klænmæltur og heldur eingin oratorikari.
Karlamagnus doyði í 814, og hann liggur grivin í tí hábærsligu dómkirkjuni í høvuðssæti sínum, AACHEN.
Hann lat sjálvur byggja hesa føgru kirkju í sínum kæra býi, og hon er tessvegna elsti katedralur í øllum Norðureuropa.
Aachen, sum var skansin hjá Karlamagnussi er ein sjáldsama vælhildin, nossligur og vakur býur, hagar ein rættiliga fjølmentur skari av turistum vitjar á hvørjum ári.