INTUITIONISMU-FILOSOFFURIN:

18. oktober: Henda dag í 1859 var tann franski filosoffurin og nobelprístakarin HENRI BERGSON føddur í Paris. Hann var av jødiskari ætt og fekk í óvitaárunum rættiliga stranga jødiska uppaling. Líka til hann var níggju ára gamal kom hann bara millum jødar, gekk í jødiskum skúla og luttók aktivt í synagogu-mentanini.
Familjan hoyrdi til ta konservativu og sera ortodoksu sektina "hasidistar", sum liva strangt eftir Talmud-doktrinum.
Men í 1868 kom hann á tann franska real- og gymnasiu-skúlan, "Lycée Condorcet", og har møtti hann bæði fronskum kristnum- og sekulariseradum kulturi, og tað førdi við sær, at hann í 15- ára aldrinum misti sína trúgv og meldaði seg heilt burtur úr tí jødisku meinigheitini.
Onkur heldur, at útmeldingin hevði samband við, at hann sum hálvvaksin hoyrdi um evolutiónsteoriirnar hjá Charles Darwin og Lamarck, men hann var eisini nógv ávirkaður av fronskum javnaldrum, sum opinlýst debatteraðu trúarspurningar. Tað var Bergson slett ikki vanur við í sínum absolutistiska umhvørvi.
Í 1878 tók hann studentsprógv við frálíkum úrsliti, serliga í natúr-vitskapligum fakum, men longu áðrenn prógvið skaraði hann framúr, við at vinna ein prís fyri eina geniala matematiska ritgerð.
Um heystið sama árið kom hann á tann viðgitna "École normale supérieure", sum er ein læri-stovnur á universitets-niveau, ið serliga útdannar embætismenn, universitetsfólk og leiðandi akademikarar í tí privata vinnulívinum. Har valdi hann at lesa humaniora við filosofi sum høvuðsfaki. Hansara matematisku lærarar beklagaðu sjálvandi, at Bergson ikki heldur valdi at lesa natúrvitskap.
Hann tók sítt fyrsta akademiska prógv, "license ès lettres" í greskum, latíni og filosofi á ENP summarið 1881, og um heystið sama árið tók hann á Universitetinum í Paris tað formella prógvið "agrégation de philosophie", sum kvalificeraði hann til gymnasiumslærara.
Hann fekk sítt fyrsta kall á einum studentaskúla í Angers og seinni í Clermont-Ferrand. Hesi árini studeraði hann afturvið sínum arbeiði; hann skrivaði nógv og luttók á fleiri fundum, har hann intensivt debatteraði filosofi, psykologi og sociologi bæði í og uttanfyri Frankaríki.
Í 1888 vendi hann aftur til Paris, og eftir fáum mánaðum fekk hann starv á "Lycée d´Henri Quatre", har hann arbeiddi í átta ár.
Í 1898 bleiv hann maitre de conference (lektor) á sínum gamla lærustovni, "École normale supérieure", og tvey ár seinni professari í antikkum málum og filosofi.
Í 1901 bleiv hann limur av tí eksklusiva felagsskapinum "Academie des sciences morales et politiques"
Í 1904 bleiv hann professari í filosofi við universitetið í Paris. Hann var tá blivin so alment kendur, at konsistorium innførdi "opnar fyrilestrar" í filosofi (eitt slag av fólkauniversiteti), har fólk tustu inn beint frá gøtuni fyri at fáa sær filosofiska "belæring og uppaling".
Tey filosofisku mál, sum Bergson tók upp, vóru sera fjøllbroytt og fevndu líka frá vitalismu til sociologi, psykologi, biologi og fysiologi. Hann var hugfangaður av tíð, rørslu, universi, broytingum (dynamikki) og markinum fyri natúrvitskapligum erkennilsi.
Líka sum vitalistarnir trúði hann ikki, at organiskt lív kann forklárast bara við kemiskt/fysiskum lógum. Hann verður viðhvørt samanborin andaliga við týskaran Martin Heidegger, sum annars var eksistentialistur.
Bergson arbeiddi alsamt við okkara neuralu minnis-funktiónum, markinum fyri alskyns erfaring og serliga við INTUI´TIÓN.
Tí studeraði hann gjølla bæði biokemiska og medicinska avant-garde gransking og kunnleika.
Psykologiskt verður fyribrigdið intuitión definerað sum evni til at útvega sær vitan, kunnleika og erkennilsi UTTAN nakað prógv, dokumentatión ella resonerandi heilavirksemi.
Tey intuitivt erkennandi kunnu ikki sjálvi forklára, hvussu tey hava fingið sín "kunnleika, vitan ella uppfinnilsi".
Intuitión kann viðhvørt minna um eitt apokalyptisk upplivilsi (opinbering).
Bergson postulerar, at tað er ein filosofisk uppgáva at geva eitt intuitivt forstáilsi av veruleikanum sum eini altfevnandi syntesu, altso tíðarfyribrigdum av kalejdoskopiskum relatiónum og hendingum.
Tað heldur hann ikki, at natúrvitskapur kann geva, tí, eftir hansara tykki er vitskaplig gransking stýrd av analysu og avmarkandi "molekylærum" erkennilsi.
Hann gjøgnumhugsaði nógv fyribrigdið korrespondens millum psyku og fysikk (sál og likam).
Hann segði beint út, at momentan upplivilsir og intuitión hava størri týdning enn natúrvitskapur og abstrakt rationalisma fyri at kunna erkenna veruleikan.
Hann helt, at lívsneistin (l´élan vital) kann ikki mátast ella vigast, men finst bara í tí livandi organismuni og hvørvur saman við henni.
Til stuttleikar skrivaði hann eisini eitt essay um látur, sum hann helt vera sunnan og eina avgjørt neyðuga sociala mekanismu fyri at trívast.
Burtursæð frá Sartre hevur eingin filosoffur verið so populerur sum Bergson, meðan hann var á lívi. Tað var boð eftir honum úr øllum Europa til fyrilestrar og orðaskiftis-fundir.
"Filosofisk intuitión" bleiv eitt socialt mótafyribrigdi.
Sjálvt um tey fægstu tóku vitalismuna og intuismu-læruna hjá Bergson beinleiðis í álvara, so vóru tankar hansara sera kreativir og originalir.
Harumframt var tann littereri stílurin hjá Bergson so elegantur, at hann í 1927 fekk Nobelprísin í litteraturi.
Trý ár seinni fekk hann "Croix d´honneur", sum er tann mest tignarligi prísur, man kann fáa í Frankaríki
BØKUR:
Tær týdningarmestu bøkurnar hjá Bergson eru "Essai sur les données immediates de la conscience" (1889), "Matiéres et mémoires" (1896), L´évolution créatrice" (1907) og "Les deux sources de la morale et de la religion" (1932).
Henri Bergson var forfardur av Verðinskrígnum og bleiv síni síðstu ár meira eygleiðari enn aktivur debattørur.
Hann doyði sum ein rættiliga anonymur intellektuellur í 1941, men tá høvdu bersøgnari tonkjarar sum Sartre og Camus longu rænt tann filosofiska pallin, og intuitionisman mátti dvína fyri eksistentialismuni sum tí ráðandi tankastreyminum í Europa.