6.
oktober: Henda dag í 1831 var matematikarin, filosoffurin og tal-geniið
Julius Wilhelm RICHARD DEDEKIND føddur í Braunschweig í Týsklandi.
Hann vaks upp í tryggum akademiskum korum og fekk góða skúlaútbúgving í óvitaárum. Hann gekk á tí væl umtókta Martino- Katharineum-skúlanum í Braunschweig, haðani hann tók studentsprógv 1848. So gekk hann tvey ár á tí frálíka tekniska universitetinum Collegium Carolinum í Braunschweig, har hann las matematikk sum høvuðsfak.
Men eftirsum tað vóru talfunktiónir og avancerað matematikk, sum hevði hansara størstu interessu, gjørdi hann í 1850 av at fara til tað legendariska universitetið í Gøttingen, har nógvir av Týsklands allarbestu matematikarum vóru klaktir ella undirvístu.
Sjálvur tann verdinskendi matematikk-giganturin Friederich Gauss var ein av lærarunum hjá Richardi. Tað sigst, at Dedekind
var ein av hansara allarsíðstu næmingum. Richard studeraði serliga funktiónsanalysu, geodæsi, møguleikarokning, geometri og talteori.
Dedekind tók ofta til um veturin 1850/51, har hann fylgdi fleiri fyrilestrum hjá tí gamla vísmanninum, Gauss, m.a. um "metoduna við minstamáti av kvadratum". Tað skuldi vera tann elegantasta akademiska framløga, Dedekind nakrantíð hevði hoyrt.og kom at hoyra.
Longu í 1852 eydnaðist tað honum at gerast doktari í matematikk fyri ritgerðina "Über die Theorie der Eulerschen Integrale".
Hóast Gøttingen hevði verið førandi í týskari matematikk, var tann matematiska avant-garde-granskingin mitt í 1800-tølunum blivin meira innovativ og djørv í Berlin, so Dedekind valdi at flyta hagar eftir doktararitgerðina.
Í Berlin kom hann at lesa saman við tí seinni verðinskenda flogvitinum Bernhard Riemann, og teir báðir tóku endaligt prógv í matematikk við universitetið í Berlin í 1854.
Eftir prógvið vendi hann aftur til Gøttingen, har hann gjørdist privatdocentur í generellari matematikk. Hann undirvísti mest teimum studerandi í abstraktari algebra og møguleikarokning, samstundis sum hann sjálvur las víðari og specialiseraði seg hjá tí køna professaranum Dirichlet.
Fakið matematikk er líka sum kemi eitt so veldugt øki, at eingin kann rúma øllum. Tí er avgjørt neyðugt at specialisera seg.
Hjá Dirichlet fylgdi Dedekind fyrilestrum í avanceraðum økjum av matematikkini, sum ikki vóru hansara ser-greinir. Tað, sum interesseraði hann mest, var talteori. Hann bleiv tíðliga kendur sum tal-ekvilibristur og tal-filosoffur, og tað bleiv eisini á tí økinum, at hann kom at vera serliga nýskapandi.
Dedekind er tann fyrsti í tí mæta Gøttingen, sum fyrilesur um ta relativt fesku Galois-teoriina, sum er nevnd eftir tí franska flogvitinum, Évariste Galois, sum doyði blaðungur í 1832, bara 20 ára gamal.
Í 1858 bleiv Dedekind ordinarius (eitt slag av hjálparprofessara) i matematikk á tí Polytekniska Hàskúlanum í Zürich, men í 1862 bleiv tann tekniski háskúlin Collegium Carolinum í Braunschweig viðurkendur sum reelt universitet, og so tók Dedekind starv har sum professari líka til sítt emeritus í 1894, og sat í sínum kæra Braunschweig restina av sínari ævi. Tað var tó ofta boð eftir honum frá øðrum og nógv mætari universitetum í øllum Europa, men hann vildi ikki úr Braunschweig.
Kortini granskaði hann og arbeiddi alsamt við abstraktari algebra og avanceraðari talteori. Hann korresponderaði fakliga við matematikarar í øllum tí týskt-talandi Europa.
Hann var kanska nakað av einum heimføðingi og treivst ikki serliga væl uttan fyri sín føðibý. Hartil var hann inkarneraður gamal drongur og ógvuliga tætt knýttur til systir sína og beiggja sín, sum bæði búðu í Braunschweig!
Hann var serlingur, men als ikki uttan sjálvironi! Hann var avgjørt ikki innisælur ella ósocialur, men luttók javnliga í nógvum kulturtiltøkum í býnum. T.d. spældi hann sera væl klaver og eisini cello. Harumframt skrivaði hann dúgliga, bæði fakligt um matematikk og biografiskt um nógvar mætar matematikarar.
Tvær bøkur hansara eru serliga kendar. Tað eru "Stetigkeit (kontinuitetur) und irrationale Zahlen" og "Was sind und was sollen die Zahlen?" Í hesum bókum lýsir hann tey sera strongu logisku krøvini, sum tátíðar matematikarar vóru farnir at uppstilla í talteori.
Í hansara eksaktu og krevjandi dissektión av tølum, "matematiskum gruppum" og sjálvum tal-hugtakinum skapti hann eina generella idealteori, har hann vísti, at eitthvørt ideal kann skrivast sum eitt produkt av potensum av primidealum. (Hetta er ein generalisering av primtølum). Hann bleiv so kendur fyri síni minutiøsu krøv, at nógvar matematiskar treytir eru kallaðar eftir honum:
Fyri at nevna nøkur: Dedekind-skurdur, Dedekind-tal, Dedekind-summur, Dedekind-øki, Dedekind-ringur, Dedekind eta funktión, Dedekind zeta funktión etc. - Í talteoretiskari analysu brúkar man eisini ofta fyribrigdini: "Dedekind-endaligt" og "Dedekind-óendaligt".
Hann er eisini kendur fyri at hava brotið upp úr nýggjum á tí stóra praktiska økinum, sum nevnist gittar-modulir ella modulærir gittarstrukturar.
Í dag hevur henda "hobby" hjá Dedekind fingið praktiskan týdning í systematiskari rubricering líka frá computarum til atomreaktorar.
Dedekind fekk eisini stóran basalan týdning fyri tveir aðrar kendar talteoretikarar, David Hilbert, sum bygdi beinleiðis á tilfarið hjá Dedekind og so Georg Cantor, sum hevur fingið allan heiðurin av tí sonevndu mongdarlæruni, skrivaði ógvuliga nógv saman við Dedekind, og tað er eingin ivi um, at grundarlagið undir mongdarlæruni hjá Cantor var skapt av tankum og inspiratión frá Dedekind.
Richard Dedekind var so respekteraður av fakmonnum, at teir streymaðu til Braunschweig at vitja, tí Dedekind fekst næstan ikki heimanífrá.
Men hann bleiv limur í tí umhildna Leopoldina-felagsskapinum og fekk eisini nógvar internationalar prísir fyri síni matematisku avrik.
Eitt av hansara citatum ljóðar soleiðis:
"Die Zahlen sind freie Schøpfungen des menschlichen Geistes, sie dienen als Mittel, um die Verschiedenheit der Dinge leichter und schärfer aufzufassen. Durch den rein logischen Aufbau der Zahlenwissenschaft und durch das in ihr gewonnene stetige Zahlenreich, sind wir erst in den Stand gesetzt, unsere Vorstellungen von Raum und Zeit genau zu untersuchen, indem wir dieselben auf dieses in unserem Geiste geschaffene Zahlenreich beziehen".
Eitt annað fyndarorð frá Dedekind 1888:
„Was beweisbar ist, soll in der Wissenschaft nicht ohne Beweis geglaubt werden.
Hann gjørdist heiðursdoktari við nógv universitet, m.a. í Oslo.
Hann doyði 1916 í Braunschweig sum 84 ára gamal.
Hann vaks upp í tryggum akademiskum korum og fekk góða skúlaútbúgving í óvitaárum. Hann gekk á tí væl umtókta Martino- Katharineum-skúlanum í Braunschweig, haðani hann tók studentsprógv 1848. So gekk hann tvey ár á tí frálíka tekniska universitetinum Collegium Carolinum í Braunschweig, har hann las matematikk sum høvuðsfak.
Men eftirsum tað vóru talfunktiónir og avancerað matematikk, sum hevði hansara størstu interessu, gjørdi hann í 1850 av at fara til tað legendariska universitetið í Gøttingen, har nógvir av Týsklands allarbestu matematikarum vóru klaktir ella undirvístu.
Sjálvur tann verdinskendi matematikk-giganturin Friederich Gauss var ein av lærarunum hjá Richardi. Tað sigst, at Dedekind
var ein av hansara allarsíðstu næmingum. Richard studeraði serliga funktiónsanalysu, geodæsi, møguleikarokning, geometri og talteori.
Dedekind tók ofta til um veturin 1850/51, har hann fylgdi fleiri fyrilestrum hjá tí gamla vísmanninum, Gauss, m.a. um "metoduna við minstamáti av kvadratum". Tað skuldi vera tann elegantasta akademiska framløga, Dedekind nakrantíð hevði hoyrt.og kom at hoyra.
Longu í 1852 eydnaðist tað honum at gerast doktari í matematikk fyri ritgerðina "Über die Theorie der Eulerschen Integrale".
Hóast Gøttingen hevði verið førandi í týskari matematikk, var tann matematiska avant-garde-granskingin mitt í 1800-tølunum blivin meira innovativ og djørv í Berlin, so Dedekind valdi at flyta hagar eftir doktararitgerðina.
Í Berlin kom hann at lesa saman við tí seinni verðinskenda flogvitinum Bernhard Riemann, og teir báðir tóku endaligt prógv í matematikk við universitetið í Berlin í 1854.
Eftir prógvið vendi hann aftur til Gøttingen, har hann gjørdist privatdocentur í generellari matematikk. Hann undirvísti mest teimum studerandi í abstraktari algebra og møguleikarokning, samstundis sum hann sjálvur las víðari og specialiseraði seg hjá tí køna professaranum Dirichlet.
Fakið matematikk er líka sum kemi eitt so veldugt øki, at eingin kann rúma øllum. Tí er avgjørt neyðugt at specialisera seg.
Hjá Dirichlet fylgdi Dedekind fyrilestrum í avanceraðum økjum av matematikkini, sum ikki vóru hansara ser-greinir. Tað, sum interesseraði hann mest, var talteori. Hann bleiv tíðliga kendur sum tal-ekvilibristur og tal-filosoffur, og tað bleiv eisini á tí økinum, at hann kom at vera serliga nýskapandi.
Dedekind er tann fyrsti í tí mæta Gøttingen, sum fyrilesur um ta relativt fesku Galois-teoriina, sum er nevnd eftir tí franska flogvitinum, Évariste Galois, sum doyði blaðungur í 1832, bara 20 ára gamal.
Í 1858 bleiv Dedekind ordinarius (eitt slag av hjálparprofessara) i matematikk á tí Polytekniska Hàskúlanum í Zürich, men í 1862 bleiv tann tekniski háskúlin Collegium Carolinum í Braunschweig viðurkendur sum reelt universitet, og so tók Dedekind starv har sum professari líka til sítt emeritus í 1894, og sat í sínum kæra Braunschweig restina av sínari ævi. Tað var tó ofta boð eftir honum frá øðrum og nógv mætari universitetum í øllum Europa, men hann vildi ikki úr Braunschweig.
Kortini granskaði hann og arbeiddi alsamt við abstraktari algebra og avanceraðari talteori. Hann korresponderaði fakliga við matematikarar í øllum tí týskt-talandi Europa.
Hann var kanska nakað av einum heimføðingi og treivst ikki serliga væl uttan fyri sín føðibý. Hartil var hann inkarneraður gamal drongur og ógvuliga tætt knýttur til systir sína og beiggja sín, sum bæði búðu í Braunschweig!
Hann var serlingur, men als ikki uttan sjálvironi! Hann var avgjørt ikki innisælur ella ósocialur, men luttók javnliga í nógvum kulturtiltøkum í býnum. T.d. spældi hann sera væl klaver og eisini cello. Harumframt skrivaði hann dúgliga, bæði fakligt um matematikk og biografiskt um nógvar mætar matematikarar.
Tvær bøkur hansara eru serliga kendar. Tað eru "Stetigkeit (kontinuitetur) und irrationale Zahlen" og "Was sind und was sollen die Zahlen?" Í hesum bókum lýsir hann tey sera strongu logisku krøvini, sum tátíðar matematikarar vóru farnir at uppstilla í talteori.
Í hansara eksaktu og krevjandi dissektión av tølum, "matematiskum gruppum" og sjálvum tal-hugtakinum skapti hann eina generella idealteori, har hann vísti, at eitthvørt ideal kann skrivast sum eitt produkt av potensum av primidealum. (Hetta er ein generalisering av primtølum). Hann bleiv so kendur fyri síni minutiøsu krøv, at nógvar matematiskar treytir eru kallaðar eftir honum:
Fyri at nevna nøkur: Dedekind-skurdur, Dedekind-tal, Dedekind-summur, Dedekind-øki, Dedekind-ringur, Dedekind eta funktión, Dedekind zeta funktión etc. - Í talteoretiskari analysu brúkar man eisini ofta fyribrigdini: "Dedekind-endaligt" og "Dedekind-óendaligt".
Hann er eisini kendur fyri at hava brotið upp úr nýggjum á tí stóra praktiska økinum, sum nevnist gittar-modulir ella modulærir gittarstrukturar.
Í dag hevur henda "hobby" hjá Dedekind fingið praktiskan týdning í systematiskari rubricering líka frá computarum til atomreaktorar.
Dedekind fekk eisini stóran basalan týdning fyri tveir aðrar kendar talteoretikarar, David Hilbert, sum bygdi beinleiðis á tilfarið hjá Dedekind og so Georg Cantor, sum hevur fingið allan heiðurin av tí sonevndu mongdarlæruni, skrivaði ógvuliga nógv saman við Dedekind, og tað er eingin ivi um, at grundarlagið undir mongdarlæruni hjá Cantor var skapt av tankum og inspiratión frá Dedekind.
Richard Dedekind var so respekteraður av fakmonnum, at teir streymaðu til Braunschweig at vitja, tí Dedekind fekst næstan ikki heimanífrá.
Men hann bleiv limur í tí umhildna Leopoldina-felagsskapinum og fekk eisini nógvar internationalar prísir fyri síni matematisku avrik.
Eitt av hansara citatum ljóðar soleiðis:
"Die Zahlen sind freie Schøpfungen des menschlichen Geistes, sie dienen als Mittel, um die Verschiedenheit der Dinge leichter und schärfer aufzufassen. Durch den rein logischen Aufbau der Zahlenwissenschaft und durch das in ihr gewonnene stetige Zahlenreich, sind wir erst in den Stand gesetzt, unsere Vorstellungen von Raum und Zeit genau zu untersuchen, indem wir dieselben auf dieses in unserem Geiste geschaffene Zahlenreich beziehen".
Eitt annað fyndarorð frá Dedekind 1888:
„Was beweisbar ist, soll in der Wissenschaft nicht ohne Beweis geglaubt werden.
Hann gjørdist heiðursdoktari við nógv universitet, m.a. í Oslo.
Hann doyði 1916 í Braunschweig sum 84 ára gamal.
No comments:
Post a Comment