23.
november: Henda dag í 1837 var lærarin, fysikarin og nobelprístakarin
JOHANNES DIDERIK van der WAALS føddur í Leiden í Hollandi.
Johannes kom frá rættiliga smáum korum og var elstur av tíggju systkjum. Sjálvt um pápin var hondverkari, hevði Johannes Diderik slett ikki hug til handiligt arbeiði.
Hann var egin og inntonktur. - Bæði óvitar og vaksin fólk hildu hann vera ein serling og nakað av einum dagdroymara.
Hann hevði tí lítið samband við sínar javnaldrar, men fekk heldur tíðina at ganga saman við øllum teimum bókum, sum hann kundi fáa fatur á.
Í teimum flestu hollendsku arbeiðarafamiljum vóru slett ikki umstøður til at senda børn til hægri útbúgvingar, so Johannes Diderik slapp ikki á tann lokala latínskúlan, sum var neyðugur forskúli til artium og seinni universitetsstudium.
Men akkurát um hetta mundið hevði Holland eftir týskum modelli fingið eina nýggja og breiðari skúlaskipan, har man kundi taka tað, sum svaraði til eina realeksamiu.
Har slapp Johannes inn og fekk so hollan kunnleika, at hann bleiv "lærlingur" hjá einum lærara, sum undirvísti smábørnum upp til wllivu ára aldur. Har arbeiddi hann sum undirvísingar-assistentur, til hann var blivin átjan ára gamal.
Í 1856 slapp hann afturvið sínum arbeiði at ganga á seminarium, har hann luttók í bæði fakligum og pedagogiskum skeiðum, sum í 1861 kvalificeraðu hann til at undirvísa sum fólkaskúlalærari.
Í 1862 fór hann at ganga til ymisk avanceraði skeið á universitetinum í Leiden sum externur lesandi.
Universitetið hevði innført eina skipan, sum gav externum lesandi rætt til at luttaka í ymiskum skeiðum, uttan formellar atgongu-treytir.
Johannes kundi tó framvegis ikki blíva immatrikuleraður á universitetinum, tí hann jú bæði manglaði studentsprógv og tað almenna dannilsið í klassiskum lærugreinum.
Í 1865 bleiv hann útnevndur til fysikklærara á einum realskúla í Deventer og árið eftir í Haag. Tá var hann blivin giftur og hevði fingið børn, men kortini brúkti hann alla sína avlopstíð til at fylgja alskyns natúrvitskapligum skeiðum á universitetinum í Leiden.
Van der Waals var eftirhondini blivin so kønur í bæði fysikk og matematikk, at hann tráaði eftir einum doktara-heiti í fysikk, og fyrst í 1870´unum kom ein nýggj lóg, sum gav reelt kvalificeraðum fólki rætt til dispensatión frá ymiskum klassiskt dannandi fakum, sum ikki høvdu beinleiðis týdning fyri teirra fakliga kompetencu.
Hetta førdi til, at Johannes van der Waal í 1873 slapp at verja eina doktararitgerd í fysikk um termodynamikk, har hann framsetir sína kendu "tilstandslíkning" um stoffir í gass- ella veskustødu. Hetta arbeidi fevndi mest um hvussu stoffir bera seg at á tilstands-markinum millum gassstøduna og kondensatiónina til vætu. Tad lukkadist honum at definera fyrbrigdid "kritiskan temperatur" og "kritiskt punkt". Tad var eitt risastórt framlop í termodynamiskari analysu.
Van der Waal var inspireradur av Robert Clausius, sum í 1857 framsetti djarvar og revolutionerandi tankar um termodynamikk. Vid at brúka van der Waals líkning og teoriir eydnadist tad natúrvitskapsmonnum í 1898 at finna vesku-tilstandin av brint (hydrogenium) og av helium í 1908.
Van der Waal vídkadi og forbetradi teoriirnar hjá Clausius, og í síni terminologi brúkar hann ord sum "molekylera rúmd" (volumen) og "molekyleran atdrátt" (attraktión). Tá vóru langt frá allir fysikarar og serliga ikki kemikarar samdir um molekyl-teoriirnar. Men van der Waal var nógv ávirkadur av tí eysturríkska fysikaranum Ludwig Boltzmann, sum var kendur fyri sínar molekyleru teoriir og legdi navn til "Boltzmanns konstant".
Van de Waal postuleradi, at molekylir hava atdráttarmegi í stórari frástødu, men verda frástoytt í ekstremt stuttari frástødu. Hann framsetti eisini væl-estimeradar dimensiónir av molekylum og teirra samdrátti. Eftirsum hann er tann fyrsti, sum postulerar, at tad finst ein intermolekylér kraft, verdur hon eftir honum kallad "van der Waals kraft".
Man tosar eisini um tilstandslíkningina hjá van der Waal, um van der Waals-bindingar (dipol-bindingar) og um van der Waals molekyl-radius.
Í 1877 bleiv van der Waal útnevndur til tann fyrsta fysikk-professaran vid tad nýstovnada universitetid í Amsterdam, har hann arbeiddi, líka til hann legdi frá sær sum 70 ára gamal. - Tad var eitt satt bragd fyri ein eksternan studerandi, sum ongantíd hevdi fingid sína studentareksamiu.
Sum fyrilestra-haldari var hann hildin at vera turrur og sera pedantiskur at lurta eftir, hóast hann tann fyrra partin av sínum lívi hevdi arbeitt sum barnaskúla-lærari.
Johannes van der Waal bleiv tídliga einkjumadur, tí konan doydi rættiliga ung av tuberklum. Eftir tad brúkti hann næstan alla orku og alla sína frítíd uppá at hjálpa sínum módirleysu børnum gjøgnum tilveruna, so hann hvørki skrivadi ella granskadi í meira enn tíggju ár.
Men hann var kortini blivin internationalt kendur og fekk ein hóp av prísum og ymsari vidurkenning, bædi í Hollandi og adrastadni.
Í 1910 fekk hann Nobelprísin fyri síni termodynamisku avrik vid tilstands-líkningum.
Johannes kom frá rættiliga smáum korum og var elstur av tíggju systkjum. Sjálvt um pápin var hondverkari, hevði Johannes Diderik slett ikki hug til handiligt arbeiði.
Hann var egin og inntonktur. - Bæði óvitar og vaksin fólk hildu hann vera ein serling og nakað av einum dagdroymara.
Hann hevði tí lítið samband við sínar javnaldrar, men fekk heldur tíðina at ganga saman við øllum teimum bókum, sum hann kundi fáa fatur á.
Í teimum flestu hollendsku arbeiðarafamiljum vóru slett ikki umstøður til at senda børn til hægri útbúgvingar, so Johannes Diderik slapp ikki á tann lokala latínskúlan, sum var neyðugur forskúli til artium og seinni universitetsstudium.
Men akkurát um hetta mundið hevði Holland eftir týskum modelli fingið eina nýggja og breiðari skúlaskipan, har man kundi taka tað, sum svaraði til eina realeksamiu.
Har slapp Johannes inn og fekk so hollan kunnleika, at hann bleiv "lærlingur" hjá einum lærara, sum undirvísti smábørnum upp til wllivu ára aldur. Har arbeiddi hann sum undirvísingar-assistentur, til hann var blivin átjan ára gamal.
Í 1856 slapp hann afturvið sínum arbeiði at ganga á seminarium, har hann luttók í bæði fakligum og pedagogiskum skeiðum, sum í 1861 kvalificeraðu hann til at undirvísa sum fólkaskúlalærari.
Í 1862 fór hann at ganga til ymisk avanceraði skeið á universitetinum í Leiden sum externur lesandi.
Universitetið hevði innført eina skipan, sum gav externum lesandi rætt til at luttaka í ymiskum skeiðum, uttan formellar atgongu-treytir.
Johannes kundi tó framvegis ikki blíva immatrikuleraður á universitetinum, tí hann jú bæði manglaði studentsprógv og tað almenna dannilsið í klassiskum lærugreinum.
Í 1865 bleiv hann útnevndur til fysikklærara á einum realskúla í Deventer og árið eftir í Haag. Tá var hann blivin giftur og hevði fingið børn, men kortini brúkti hann alla sína avlopstíð til at fylgja alskyns natúrvitskapligum skeiðum á universitetinum í Leiden.
Van der Waals var eftirhondini blivin so kønur í bæði fysikk og matematikk, at hann tráaði eftir einum doktara-heiti í fysikk, og fyrst í 1870´unum kom ein nýggj lóg, sum gav reelt kvalificeraðum fólki rætt til dispensatión frá ymiskum klassiskt dannandi fakum, sum ikki høvdu beinleiðis týdning fyri teirra fakliga kompetencu.
Hetta førdi til, at Johannes van der Waal í 1873 slapp at verja eina doktararitgerd í fysikk um termodynamikk, har hann framsetir sína kendu "tilstandslíkning" um stoffir í gass- ella veskustødu. Hetta arbeidi fevndi mest um hvussu stoffir bera seg at á tilstands-markinum millum gassstøduna og kondensatiónina til vætu. Tad lukkadist honum at definera fyrbrigdid "kritiskan temperatur" og "kritiskt punkt". Tad var eitt risastórt framlop í termodynamiskari analysu.
Van der Waal var inspireradur av Robert Clausius, sum í 1857 framsetti djarvar og revolutionerandi tankar um termodynamikk. Vid at brúka van der Waals líkning og teoriir eydnadist tad natúrvitskapsmonnum í 1898 at finna vesku-tilstandin av brint (hydrogenium) og av helium í 1908.
Van der Waal vídkadi og forbetradi teoriirnar hjá Clausius, og í síni terminologi brúkar hann ord sum "molekylera rúmd" (volumen) og "molekyleran atdrátt" (attraktión). Tá vóru langt frá allir fysikarar og serliga ikki kemikarar samdir um molekyl-teoriirnar. Men van der Waal var nógv ávirkadur av tí eysturríkska fysikaranum Ludwig Boltzmann, sum var kendur fyri sínar molekyleru teoriir og legdi navn til "Boltzmanns konstant".
Van de Waal postuleradi, at molekylir hava atdráttarmegi í stórari frástødu, men verda frástoytt í ekstremt stuttari frástødu. Hann framsetti eisini væl-estimeradar dimensiónir av molekylum og teirra samdrátti. Eftirsum hann er tann fyrsti, sum postulerar, at tad finst ein intermolekylér kraft, verdur hon eftir honum kallad "van der Waals kraft".
Man tosar eisini um tilstandslíkningina hjá van der Waal, um van der Waals-bindingar (dipol-bindingar) og um van der Waals molekyl-radius.
Í 1877 bleiv van der Waal útnevndur til tann fyrsta fysikk-professaran vid tad nýstovnada universitetid í Amsterdam, har hann arbeiddi, líka til hann legdi frá sær sum 70 ára gamal. - Tad var eitt satt bragd fyri ein eksternan studerandi, sum ongantíd hevdi fingid sína studentareksamiu.
Sum fyrilestra-haldari var hann hildin at vera turrur og sera pedantiskur at lurta eftir, hóast hann tann fyrra partin av sínum lívi hevdi arbeitt sum barnaskúla-lærari.
Johannes van der Waal bleiv tídliga einkjumadur, tí konan doydi rættiliga ung av tuberklum. Eftir tad brúkti hann næstan alla orku og alla sína frítíd uppá at hjálpa sínum módirleysu børnum gjøgnum tilveruna, so hann hvørki skrivadi ella granskadi í meira enn tíggju ár.
Men hann var kortini blivin internationalt kendur og fekk ein hóp av prísum og ymsari vidurkenning, bædi í Hollandi og adrastadni.
Í 1910 fekk hann Nobelprísin fyri síni termodynamisku avrik vid tilstands-líkningum.
No comments:
Post a Comment