20. februar: Henda dag í 1844 var matematikarin, fysikarin og filosoffurin LUDWIG EDVARD BOLTZMANN føddur í Wien í Eysturríki. Pápi hansara var embætismaður og var tí fleiri ferðir flyttur til aðrar eysturríkskar býir at arbeiða.
Ludwig fekk tí næstan allan sín skúlalærdóm við heima-undirvísing, líka til hann sum knapt 11 ára gamal slapp inn á gymnasium í Linz. Hann hevði ikki nógvar spælibrøður í óvitaárunum, men tosaði næstan bara við vaksin fólk, serliga við pápa sín.
Hetta búnaði drongin áðrenn tíðina, men hann var eitt sindur socialt skerdur. Pápin doyði, meðan tann gamalklóki Ludwig bara var 15 ára gamal: Tað tók dronginum ógvuliga fast, tí feðgarnir vóru blivnir intellektuelt ógvuliga nærknýttir til hvønnannan.
Mamma Ludwig var av sera ríkum fólki, so sjálvt um forsyrgjarin doyði, orkaði hon at fíggja skúlagongdina hjá soninum, sum helt fram við sínum lesnaði.
Ludwig var spakur og beskeðin, men annars av bæði kenningum, lærarum og næmingum hildin at vera óvanliga væl begávaður.
Hansara interessur vóru natúrvitskapligar, hóast studentaskúlin í Linz favoriseraði tey musisku og humanistisku fakini. Tað er annars kuriøst, at tann blaðungi komponisturin Anton Bruckner var sang- og klaverlærari hjá Ludwigi Boltzmann.
Í 1863 tók Ludwig studentsprógv við sera góðum úrsliti. Sama árið kom hann aftur til Wien at lesa matematikk og fysikk við universitetið har. Í 1866 gjørdist hann doktari í bæði fysikk og filosofi.
Ein av teimum fyrstu ritgerðum hansara var: „Über die Grundprinzipien der mechanischen Wärmelehre“.
Hann bleiv tíðliga hugtikin av tí kenda fysikaranum Robert CLAUSIUS, sum í 1850 hevði framsett teir tveir viðgitnu høvuðssetningarnar í termodynamikki, har serliga entropi-fyribrigdið hugfangaði Boltzmann. Hann ivaðist ikki í, at tað skuldu molekylerar ella atomistiskar statistikk-berokningar til fyri at forklára termodynamikkina, og harvið er hann ein av grundleggjarunum av tí statistisku mekanikkini.
Boltzmann er tann fyrsti fysikarin, sum fær varmalæruna og ta praktisku termodynamikkina til at samsvara við líkningarnar hjá Maxwell.
Ludwig arbeiddi sum docentur á fysikkdeildini við Wien universitet, inntil hann í 1869 bleiv keisarliga útnevndur til professara í fysikk við universitetið í Graz.
Hesi árini í Wien og Graz var hann longu blivin internationalt kendur fyri sína matematiskt/statistisku tilgongd til avanceraðar termodynamiskar energi-berokningar. Men hann hevði als ikki bara fakligan undanvind.
Honum dámdi væl í Graz, men hann støðaðist ikki fakliga og helt, at hann hevði brúk fyri einum meira stimbrandi natúrvitskapligum debatt-umhvørvi, og tí søkti hann um og fekk studning til eina akademiska dannilsisferð í Týsklandi.
Hann fór í 1870 fyrst til Heidelbergar, har hann las hjá Bunsen og Kirchhoff. Síðani fór hann til Friedrich-Wilhelm universitetið í Berlin, har hann arbeiddi hjá Hermann von Helmholtz.
Í 1872 formuleradi hann ta kendu Bolzmann-líkningina, sum forútsigur, hvussu tann statistiski atburðurin verður hjá einari termodynamiskari skipan, sum ikki er í termodynamiskari javnvág. Hetta hevur stóran týdning fyri entropi-berokning, har tað kann ávísast statistiskt, at eingin makroskopisk termodynamisk process er reversibul, men antin statisk ella ir-reversibul.
Ein universal-konstantur, sum gongur aftur í øllum fysiskum berokningum um energi og entropi er uppkallaður eftir honum og eitur Boltzmanns konstantur.
Stødd: k = 1,380658, faldað við 10 í minus 23 J/K.
Tey flestu kenna gasskonstantin R, sum hevur so stóran týdning í varmalæru. Hann fæst við at falda Boltzmanns konstant við Avogadros tali. (Avogadros tal er mongdin av atomum í einum mol av einum substansi).
Í 1873 kom Bolzmann aftur til Wien og fekk starv sum professari í matematikk við sítt gamla universitet.
Hansara statistisku teoriir, sum vórðu bygdar á subtila møguleikarokning fingu tó mangar andstøðingar millum bæði lærdar fysikarar og kemikarar (t.d. Ostwald). Tað sleit uppá hansara psyku at skulla brúka tíð uppá at verja seg móti fakligum álopum.
Hann hevði fleiri ferðir havt anføll av tunglyndi, og tað versnaði nógv gjøgnum tey komandi árini, har hann alsamt skuldi verja síni matematiskt/statistisku sjónarmið móti smáligum fakligum kritikki.
Boltzmann var hektiskur, ótolin og bráur av lyndi, men hann skuldi kortini vera ein einastandandi góður fyrilesari og formidlari av bæði avanceraðum fysiskt/matematiskum og filosofiskum problematikki. Tað var ofta trokan í ymsum auditoria fyri at sleppa at lurta eftir hansara spennandi fyrilestrum.
Í 1875 fór hann aftur til universitetið í Graz, har hann bleiv ovasti leiðari fyri fysikk-deildini har.
Men hann longdist aftur til fak-brøður, sum hann kundi debattera avant-garde-vitskap við. So hann fór skjótt aftur til Týsklands, har hann arbeiddi á fleiri universitetum, fyrst í Berlin, so í München og Leipzig, men hann kom kortini aftur til Wien, har hann eisini er grivin.
Sum tíðin leið, fekk hann fakligan stuðul frá mætum fysikarum, sum vóru kønir í tí „nýggju“ relativistisku fysikkini, t.d. Max Planck og Albert Einstein, sum báðir høvdu stóran ans fyri tí matematiskt/statistisku metoduni hjá Boltzmann
Hann bleiv kortini meira og meira deprimeraður og flýggjaði burtur á langar turistferðir, bæði í Suðureuropa og Amerika. Hann fór eisini drúgvar skipsferðir á Miðalhavinum fyri at sleppa burtur frá gerandisdegnum.
Hóast hann hevði trivist væl sum fyrilesari ex cathedra fekk hann tey síðstu árini so nógvar fobiir og tvangstankar, at hann hvepti seg við at halda fyrilestrar. Hann ræddist katedrið, tí hann onkuntíð hevði mist tráðin mitt í einari tankarekkju.
Hann var fimm ferðir skotin upp til at fáa Nobelprísin, men fekk hann ongantíð. Teir, sum skutu hann upp, vóru m.a. Max Planck og Albert Einstein.
Á eini heilsu-ferð heystið 1906 í Slovenien, nærhendis Triest, sum tá hoyrdi til Eysturríki, bleiv hann so yvirtikin av vónbroti og depressión, at hann hongdi seg.
Tað er eingin ivi um, at hesin geniali natúrvitskapsmaður hevði fingið Nobelprísin, um hann bara livdi nøkur fá ár afturat.
Hann fekk kortini nógvar medaljur fyri sítt vitskapliga arbeiði, meðan hann livdi.
Hann er heiðraður nógv post mortem. Eitt mánakratur og ein asteroida eru uppkallaði eftir honum. Við universitetið í Wien er reist ein risastór standmynd av honum.
Á henni stendur formulin fyri entropi: S = k faldað við ln W, har S er entropi, k er Boltmanns konstantur, ln er tann natúrliga logaritman og W er tann týska styttingin fyri møguleikaeffekt (Wahrscheinlichkeit). .
No comments:
Post a Comment